Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Katowicach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 31 stycznia 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach V Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący:

Sędzia SA Dariusz Chrapoński

po rozpoznaniu w dniu 31 stycznia 2023 r. w Katowicach

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa Syndyka Masy Upadłości (...) Spółki Akcyjnej w Z.

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej w S.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 11 lutego 2021 r., sygn. akt XIV GC 548/17

1.  prostuje w sentencji zaskarżonego wyroku oznaczenie siedziby powódki jako: (...);

2.  zmienia zaskarżony wyrok w pkt 1 o tyle, że zasądza od pozwanej na rzecz powoda:

-

kwotę 45.085,71 (czterdzieści pięć tysięcy osiemdziesiąt pięć 71/100) złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 20 czerwca 2012 r. do dnia 31 grudnia 2015 r. i ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016 r.;

-

kwotę 47.880,11 (czterdzieści siedem tysięcy osiemset osiemdziesiąt 11/100) złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 28 sierpnia 2012 r. do dnia 31 grudnia 2015 r. i ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016 r.;

-

odsetki ustawowe od kwoty 94.650,05 (dziewięćdziesiąt cztery tysiące sześćset pięćdziesiąt 05/100) złotych za okres od dnia 21 kwietnia 2012 r. do dnia 22 września 2012 r.;

-

odsetki ustawowe od kwoty 71.794,50 (siedemdziesiąt jeden tysięcy siedemset dziewięćdziesiąt cztery 50/100) złotych za okres od dnia 10 maja 2012 r. do dnia 22 września 2012 r.;

-

odsetki ustawowe od kwoty 194.635 (sto dziewięćdziesiąt cztery tysiące sześćset trzydzieści pięć) złotych za okres od dnia 28 sierpnia 2012 r. do dnia 22 września 2012 r.;

3.  oddala apelację w pozostałym zakresie;

4.  zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 8.100 (osiem tysięcy sto) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt V AGa 286/21

UZASADNIENIE

Syndyk Masy Upadłości (...) S.A. w Z. domagał się zasądzenia od (...) S.A. w S. kwoty 1.828.444,38 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami

Uzasadniając żądanie pozwu wyjaśnił, iż Zakład (...) spółka jawna, następnie przekształcona w (...) S.A. wykonywała - na podstawie umowy konsorcjum z dnia 08.09.2010r. i Umowy Wykonawczej z dnia z dnia 24 listopada 2010 r. – roboty budowlane obwodnicy E. (etap III i IV) w ciągu drogi krajowej nr (...) i (...), polegających na budowie mostów. Za wykonane roboty wystawiła – na podstawie certyfikatów płatności i protokołów rzeczowo finansowych - faktury VAT dołączone do pozwu. Pozwana dokonała częściowej zapłaty za poszczególne faktury w dniach i kwotach opisanych w pozwie. Pozostała do zapłaty kwota 1.828.444,38 zł, której powód dochodzi pozwem. W toku postępowania powód ograniczył żądanie pozwu do kwoty 1.393.635,70 zł.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu, zarzucając, iż powodowa spółka nie wykonała robót w terminie umownym zarówno co do robót wynikających z terminów pośrednich jak i terminu końcowego. Za przekroczenie powyższych terminów pozwana obciążyła powodową spółkę karą umowną
w wysokości 1.828.916.38 zł wystawiając notę księgową nr (...). Oświadczeniem doręczonym powodowej spółce w dniu 27 września 2012 r. dokonała potrącenia wierzytelności opisanej w nocie nr (...) z wierzytelnościami powodowej spółki wynikającymi z faktur dołączonych do pozwu. Natomiast pozostałą kwotę z tytułu kary umownej w wysokości 548.244,45 zł zobowiązała powódkę do zapłaty w terminie 14 dni.

Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2017r. Sąd Okręgowy w Katowicach zasądził kwoty dochodzone pozwem wraz z odsetkami ustawowymi i odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dat i kwot wskazanych w pozwie, umorzył postępowanie co do kwoty 434.808,68 zł, zasądził od pozwanej na rzecz powoda koszty postępowania (622,37 zł) oraz nakazał pobranie od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa kwoty 58.289,14 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Sąd Apelacyjny w Katowicach rozpoznając apelację pozwanej wyrokiem z dnia 06 października 2017r. uchylił wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego (sygn. akt V ACa 351/17).

Ponownie rozpoznając sprawę wyrokiem z dnia 11 lutego 2021 r. Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo co do kwoty 1.393.635,70 zł, umorzył postępowanie w pozostałym zakresie, zasądził od powoda na rzecz pozwanej koszty procesu w wysokości 81.002,87 zł i nakazał pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa kwotę 15.119,70 zł tytułem kosztów sądowych.

Sąd Okręgowy ustalił, że powodowa spółka miała rozpocząć prace na terenie budowy od grudnia 2010 r. gdy tymczasem zaczęła je organizować dopiero w kwietniu i maju 2011 r. W trakcie wykonywania robót powodowa spółka była wielokrotnie wzywana do zwiększenia tempa prac oraz ilości pracowników wykonujących roboty na budowie. Spółka została ukarana finansowymi za nieprzestrzeganie przepisów BHP a także za przebywanie na budowie pracowników pod wpływem alkoholu. Roboty powinny być wykonywane jednocześnie ze względów technologicznych, natomiast faktycznie były wykonywane kolejno. Powodowa spółka nie posiadała wystarczającej kadry ani zasobów ludzkich niezbędnych do pracy fizycznej. Na naradach Inwestor domagał się wprowadzenia na budowie systemu dwuzmianowego. Opóźnienie te wpłynęły na zmianę harmonogramu całej budowy w wyniku czego powodowa spółka miała kłopoty finansowe. Ponosiła dodatkowe koszty w postaci postojowego, wyższych cen za asfalt. Z uwagi na przekroczenie terminów pośrednich i terminu końcowego pozwana obciążyła powodową spółkę karami umownymi. Spółka (...) usuwała usterki w swoich pracach do końca budowy, a następnie kontynuowała je firma zewnętrza zatrudniona przez pozwaną. Pozwana dokonywała zapłaty wynagrodzenia podwykonawcom powodowej spółki. Uwzględniając treść opinii Politechniki (...) Wydziału (...) w W. Sąd pierwszej instancji ustalił, że za cały front robót dla wykonania nasypów i podbudów należy uznać możliwość rozpoczęcia wykonania pierwszej z czynności technologicznej, czyli wykonania nasypów. W związku z tym dla daty przekazania całego frontu robót dla wykonania nasypów
i podbudów należy uznać ostatni z następujących terminów: zezwolenie inspektora nadzoru na zasypanie ostatniego z elementów krańcowych obiektu; wykonanie/odebranie izolacji i folii drenażowej na ostatnim z elementów krańcowych obiektu przyczółków; wykonanie/odebranie fundamentów pod murki oporowe z gruntu zbrojonego; rozpoczęcie budowy murków oporowych z gruntu zbrojowego. Wskazując na to Sąd Okręgowy uznał, że termin pośredni przekazania całego frontu robót dla wykonania nasypów i podbudów został przekroczony o 152 dni tj. przekazano go dnia 30 marca 2012r. wobec umownego – dnia 30 października 2011 r. W przypadku wyłączenia obiektu (...) termin pośredni przekazania całego frontu robót dla wykonania nasypów został przekroczony o 10 dni tj. przekazano go dnia 09 listopada 2011r. zamiast – dnia 30 października 2011 r. Termin pośredni przekazania całego frontu robót dla wykonania nawierzchni asfaltowych został przekroczony o 67 dni tj. przekazano dnia 05 czerwca 2012 r. wobec umownego – dnia 30 marca 2012 r. Termin zakończenia przedmiotu umowy (łącznie z obiektem (...)) został przekroczony o 78 dni tj. przekazano go dnia 17 lipca 2012 r. wobec terminu umownego – dnia 30 kwietnia 2012r. W przypadku wyłączenia obiektu (...) termin zakończenia przedmiotu umowy został przekroczony o 75 dni tj. przekazano go dnia 14 lipca 2012 r. wobec umownego – dnia 30 kwietnia 2012 r. Przyczyny powyższych opóźnień wynikają z braku intensyfikacji prac przez Partnera ( spółkę (...)), nieprzestrzegania zasad BHP, oraz nieprzestrzegania programu naprawczego, pomimo wielokrotnego wezwania do jego przedłożenia. Partner może próbować podnosić fakt niezawinionego opóźnienia w wykonaniu obiektu (...). Potwierdzeniem braku możliwości realizacji obiektu (...) z przyczyn niezależnych od Wykonawcy (całego Konsorcjum) jest aneks nr (...) do umowy zawartej z (...) z dnia 24 listopada 2011 r. wydłużający termin zakończenia robót będących przedmiotem zamówienia z dnia 31 października 2011 r. na dzień 15 czerwca 2012 r. Strony miały świadomość braku możliwości realizacji obiektu (...) w zakładanym terminie. Nie wpływało to jednak na odpowiedzialność powodowej spółki wobec pozwanej w zakresie niedotrzymania terminów pośrednich i oraz terminu zakończenia umowy wykonawczej. Jednak okoliczność braku możliwości realizacji obiektu (...) zasadnym jest wyłączenie tego obiektu z ustalania wysokości kary umownej w części bezspornej oraz ustalenie odpowiedzialności i wysokości kary umownej oddzielnie dla tego obiektu. Rozpoczęcie prac jak i przekazanie frontu robót do wykonania nasypów (za wyjątkiem obiektu (...), w którym zarówno rozpoczęcie prac jak i przekazanie frontu robót do wykonania nasypów miało miejsce z powodów niezależnych od obu stron postępowania z opóźnieniem wynoszącym 152 dni), co mogło mieć wpływ na rzeczywisty termin zakończenia wykonywania obiektu - to za przekroczenie terminów pośrednich oraz terminu zakończenia w pełni odpowiada powodowa spółka. Występowanie w okresie od dnia 26 stycznia 2012 r. do dnia 20 lutego 2012 r. na terenie objętym budową niskich temperatur nie stanowiło przeszkody w realizacji zadania. Na obecnym poziomie zaawansowania technologii budowlanych możliwe jest wykonanie robót mostowych w okresie zimowy, co jednak wymaga stosowania np. odpowiednich namiotów, nagrzewnic, osprzęt itp. Nie można zatem uwzględnić tego okresu jako spełniającego warunki wystąpienia klęski żywiołowej lub innych okoliczności w myśl § 7 Umowy Konsorcjum, a zatem niezależnej przyczyny powodującej przesunięcie terminów z umowy wykonawczej. Strona pozwana starała się w miarę swoich możliwości pomagać powodowi we właściwym i terminowym wykonaniu przedmiotu umowy. Pozwana nie przyczyniła się do przekroczenia terminów pośrednich i terminów końcowych przez powodowa spółkę (z wyłączeniem obiektu (...)). Powodowa spółka ponosi odpowiedzialność w sposób przez nią zawiniony (z wyłączeniem obiektu (...)): za zwłokę w oddaniu przedmiotu umowy – zgodnie z § 2 ust. 3 Umowy - 75 dni ; za zwłokę z tytułu niedotrzymania terminu pośredniego – zgodnie z par. 2 ust. 2.1 Umowy tj. przekazania całego frontu robót Liderowi dla wykonania nasypów i podbudów – 10 dni; za zwłokę z tytułu niedotrzymania terminu pośredniego - zgodnie z par. 2 ust. 2.2 tj. przekazania całego frontu robót – 67 dni. Nadto powodowa spółka ponosi częściową odpowiedzialność za zwłokę dotyczącą obiektu (...) (różnica zwłoki dotycząca Obiektu (...) wobec zwłoki dotyczącej pozostałych obiektów): za zwłokę w oddaniu przedmiotu umowy określonego w § 2 ust. 3 - 3 dni ( 78-75 dni); za zwłokę z tytułu niedotrzymania terminu pośredniego – zgodnie z § 2 ust. 2.1 tj. przekazania całego frontu robót Liderowi dla wykonania nasypów i podbudów – 142 dni (152 dni – 10 dni ). Natomiast pozwana nie ponosi odpowiedzialności z zwłokę z tytułu niedotrzymania terminu pośredniego – zgodnie z § 2 ust.2.2 tj. przekazania całego frontu robót Liderowi dla wykonania nawierzchni, gdyż obiekt (...) jest obiektem kolejowym. Do wyliczenia wysokości kary umownej należy uwzględnić podatek VAT 23% czyli kwotę brutto w wysokości 37.608.795,79 zł. Mając na uwadze powyższe ustalenia a także wysokość ustalenia kary umownej przewidzianej w Umowie tj. 0,02% x 37.608.795.79 zł - za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu przedmiotu Umowy wysokość kary umownej wynosi 7.522,00 zł. Wysokość kar umownych nałożonych na powodową spółkę wynosi: za zwłokę w oddaniu przedmiotu umowy określonego w § 2 ust. 3 - (75 dni) – 564.150,00 zł; za zwłokę z tytułu niedotrzymania terminu pośredniego określonego w § 2 ust. 2.1 tj. przekazania całego frontu robót Liderowi dla wykonania nasypów i podbudów (10 dni) – 75.220,00 zł; za zwłokę z tytułu niedotrzymania terminu pośredniego określonego w § 2 ust. 2.2 tj. przekazania całego frontu robót Liderowi (67 dni) - 503.974,00 zł. Nadto kary umowne z tytułu częściowej odpowiedzialności powodowej spółki w zakresie obiektu (...) wynoszą: za zwłokę w oddaniu przedmiotu umowy zgodnie z § 2 ust. 3 ( 3 dni) – 22.566,00 zł; za zwłokę z tytułu niedotrzymania terminu pośredniego zgodnie z § 2 ust. 2.1 tj. przekazania całego frontu robót Liderowi dla wykonania nasypów i podbudów - (142 dni) – 1.068.124,00 zł. Łączna wysokość kar umownych stanowi kwotę 2.234.034,00 zł.

Oświadczeniem z dnia 06 września 2012 r. (doręczonym powodowej spółce w dniu 22 września 2012 r.) pozwana dokonała potrącenia swojej wierzytelności wynikającej z noty księgowej nr (...) z dnia 06 września 2012 r. w wysokości 1.828.916,38 zł (kara umowna z § 12 Umowy wykonawczej z dnia 24 listopada 2010 r. za przekroczenie terminów pośrednich i terminu końcowego) z wierzytelnościami powodowej spółki wynikającymi z faktur dołączonych do pozwu: nr (...) z dnia 29 lutego 2012 r. do kwoty 46.731,98 zł; FA (...) z dnia 26 stycznia 2012 r. do koty 125.830,02 zł; FA (...) z dnia 29 maja 2012r do kwoty 71.744,00 zł; FA (...) z dnia 26 czerwca 2012r. do kwoty 194.585,44 zł; nr FA (...) z dnia 31 sierpnia 2012 r. do kwoty 841.680,49 zł, tj. łącznie na kwotę 1.280.671,93 zł. Pozostałą do zapłaty kwotę z tytułu kary umownej w wysokości 548.244,45 zł ujętą w nocie księgowej nr (...) pozwana objęła wezwaniem powódki do jej uregulowania w terminie 14 dni. Wobec braku jej zapłaty pozwana zgłosiła wierzytelność do masy upadłości. Niezależnie od powyższego pozwana zgłosiła zarzut potrącenia (w sprzeciwie od nakazu zapłaty) wierzytelności pozwanej wynikającej z faktur: nr (...) z dnia 15 marca 2012r. w kwocie 11.496,07 zł z wierzytelnością powodowej spółki wynikającą z faktury nr (...) z dnia 29 lutego 2012 r. do kwoty 11.496,07 zł; nr (...) z dnia 22 marca 2012r. w kwocie 4.328,37 zł z wierzytelnością powodowej spółki wynikającą z faktury nr (...) z dnia 27 kwietnia 2012r. do kwoty 4.328,37 zł; z noty księgowej nr (...) w kwocie 1.000,00 zł z wierzytelnością powodowej spółki wynikająca z faktury nr (...) z dnia 27 kwietnia 2012 r. do kwoty 1.000,00 zł, z faktury nr (...) z dnia 27 marca 2012 w kwocie 13.322,39 zł z wierzytelnością powodowej spółki wynikającą z faktury nr (...) z dnia 27 kwietnia 2012 r. do kwoty 13.322,39 zł; faktury nr (...) z dnia 15 maja 2012 r. w kwocie 25.434,95 zł z wierzytelnością powodowej spółki wynikającą z faktury nr (...) z dnia 27 kwietnia 2012 r. do kwoty 25.434,95 zł; z noty księgowej nr (...) w kwocie 1.000,00 zł z wierzytelnością powodowej spółki wynikającą z faktury nr (...) z dnia 27 kwietnia 2012r. do kwoty 1.000,00 zł; z faktury nr (...) z dnia 17 lipca 2012 r. w kwocie 47.880,11 zł z wierzytelnością powodowej spółki wynikającą z faktury nr (...) z dnia 26 czerwca 2012r. do kwoty 47.880,11 zł; z faktury nr (...) z dnia 11 września 2012r. w kwocie 8.501,82 zł z wierzytelnością powodowej spółki wynikającą z faktury nr (...) z dnia 31 sierpnia 2012r. do kwoty 8.501,82 zł. Pozwana podniosła, iż dokonała zapłaty kwoty 89.408,02 zł w dniu 26 marca 2012 r. tytułem uregulowania należności z faktury nr (...) z dnia 30 marca 2012 r. Pozwana zgłosiła w sprzeciwie od nakazu zapłaty (piśmie z dnia 13 sierpnia 2015 r.) kolejne potrącenia własnych wierzytelności z wierzytelnościami powódki dochodzonymi pozwem oraz innymi o łącznej wartości przekraczającej żądanie pozwu. Dalej Sąd Okręgowy wskazał, że postanowieniem Sądu Rejonowego w (...) z dnia 19 października 2012 r. została ogłoszona upadłość likwidacyjna powodowej spółki (sygn. akt VI GU (...)).

Wskazując na tak poczynione ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy uznał, że wierzytelności pozwanej objęte potrąceniem powstały przed ogłoszeniem upadłości powodowej spółki. Pozwana spółka zgłosiła pierwszy zarzut potrącenia oświadczeniem z dnia 6 września 2012 r. a więc przed ogłoszeniem upadłości powodowej spółki. Zatem zgodnie z art. 498 § 2 k.c. – w skutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. W wyniku powyższego potrącenia umorzeniu uległy wzajemne wierzytelności stron do kwoty 1.280.671,93 zł. Następnie pozwana zgłosiła w sprzeciwie od nakazu zapłaty kolejne wierzytelności do potrącenia z wierzytelnościami powoda dochodzonymi pozwem oraz innymi o łącznej wartości przekraczającej żądanie pozwu. Wszystkie wierzytelności powodowej spółki objęte zarzutem potrącenia pozwanej stały się wymagalne przed ogłoszeniem upadłości powodowej spółki. Także wierzytelności pozwanej były wymagalne przed ogłoszeniem upadłości powodowej spółki. Zgodnie z art. 499 k.c. – potrącenie dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Na dzień ogłoszenia upadłości powodowej spółki wzajemne wierzytelności stron w tym powodowej spółki z tytułu dołączonych do pozwu faktur uległy umorzeniu początkowo do kwoty 1.280.671,93 zł, a następnie na skutek dalszego potrącenia (w sprzeciwie od nakazu zapłaty) do wysokości żądania pozwu, które po modyfikacji żądania stanowiło kwotę 1.393.635,70 zł. Powyższe potrącenia pozostają w zgodzie z dyspozycją art. 95 pr.up., zgodnie z którym potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości. Pozwana stała się dłużnikiem upadłej spółki przed ogłoszeniem upadłości powodowej spółki. Tym samym wierzytelność dochodzona pozwem wygasła na skutek umorzenia. W pozostałym zakresie postępowanie podlegało umorzeniu na podstawie art. 355 k.p.c.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c.

W apelacji powód zarzucił naruszenie:

1.  prawa procesowego – art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przyjęcie, że: przekroczenie terminów wykonania robót przez powódkę było zawinione; naliczona przez pozwaną kara umowna nie jest rażąco wygórowana; opinia Politechniki jest rzetelna i może stanowić podstawę ustaleń faktycznych sprawy;

2.  prawa materialnego: art. 476 k.c. poprzez jego nieprawidłowe zastosowanie w sytuacji, gdy powódka nie pozostawała w zwłoce; art. 498 k.c. poprzez jego nieprawidłowe zastosowanie w sytuacji, gdy pozwanemu nie przysługiwało prawo do obciążenia powoda karą umowną; art. 96 pr.up. poprzez jego błędną wykładnię i bezzasadne przyjęcie, że pozwany mógł skutecznie bronić się w niniejszym procesie zarzutem potrącenia.

Wskazując na te zarzuty powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w części oddalającej powództwo i jego uwzględnienie do kwoty 1.393.635,70 zł wraz z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu, względnie jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd pierwszej instancji.

Pozwana wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania drugoinstancyjnego.

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja zasługiwała na częściowe uwzględnienie.

Sąd Apelacyjny podziela ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd pierwszej instancji, gdyż są one wynikiem prawidłowej oceny dowodów, która nie naruszała zasad wyrażonych w art. 233 § 1 k.p.c. Powód nie podważył skuteczności dokonanej oceny z punktu widzenia zasad logicznego rozumowania lub doświadczenia życiowego. Zarzut przekroczenia granic swobodnej oceny dowodów jest wyłącznie polemiką z prawidłowym stanowiskiem Sądu Okręgowego w tym zakresie. Na tym etapie postępowania nie były sporne okoliczności związane z przysługującym powodowie wynagrodzeniem za wykonane roboty. Tym samym należności z faktur VAT; (...), (...), (...), (...) i (...) w łącznej kwocie 1.393.635,70 zł są bezsporne. Rzecz sprowadzała się do oceny podniesionego przez pozwanego zarzutu potrącenia wzajemnych wierzytelności oraz dokonanych przez pozwaną spłat gotówkowych. W pierwszej kolejności wymagało to oceny, czy powodowa spółka pozostawała w opóźnieniu w wykonywaniu robót, czy też opóźnienie, które miało miejsce i któremu powód nie przeczy miało charakter kwalifikowany – zawiniony, a tym samym, czy powód wykonał objęte kontraktem prace w warunkach zwłoki. W tym zakresie Sąd Okręgowy poczynił ustalenia, opierając się na ocenie Politechniki (...), której wiarygodności żadna ze stron na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego nie kwestionowała. Zarzut co do wadliwości tej opinii pojawił się dopiero w apelacji powoda – ramach przekroczenia granic swobodnej oceny dowodów.

Odnosząc się do kwestii wiarygodności opinii Politechniki (...) na wstępie wypadało zaakcentować, że prawo procesowe statuuje zasadę równości środków dowodowych, która przejawia się tym, że ustawodawca nie tworzy kategorii dowodów uprzywilejowanych, którym nadawałby z urzędu szczególną moc dowodową. Wszystkie dowody podlegają swobodnej ocenie sędziowskiej na podstawie art. 233 § 1 k.p.c. Dotyczy to także dowodu z opinii biegłego, którego zasady przeprowadzania regulują przepisy art. 278-291 k.p.c. Specyfika jednak oceny tego dowodu wyraża się tym, że sfera merytoryczna opinii kontrolowana jest przez sąd nie posiadający wiadomości specjalnych. Ocena w takiej sytuacji opinii biegłego dokonywana jest przez sąd na płaszczyźnie zgodności z zasadami logicznego myślenia, doświadczenia życiowego i wiedzy powszechnej. Odwołanie się przez sąd do tych kryteriów oceny stanowi zatem wystarczające i należyte uzasadnienie przyczyn uznania opinii biegłego za przekonujące ( por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2000 r., I CKN 1170/98, OSNC 2001, nr 4, poz. 64 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2002 r., V CKN 1354/00). Analogiczne zasady oceny stosuje się do opinii instytutu, z którego dowód został dopuszczony na podstawie art. 290 § 1 k.p.c. Przywołanych tutaj zasad oceny opinii biegłego nie naruszył Sąd pierwszej instancji, słusznie uznając opinię Politechniki za wiarygodną i w pełni pomocną do oceny stanu faktycznego sprawy z puntu widzenia wiadomości specjalnych. Prawidłowo w takiej sytuacji Sąd Okręgowy ustalił, że w okresach wcześniej wskazanych powód wykonał umowę ze zwłoką. Mając na uwadze te okoliczność zarzuty naruszenia prawa procesowego okazały się bezzasadne.

Sąd Apelacyjny nie podziela zarzutu naruszenia prawa materialnego – w odniesieniu do art. 476 k.c. Przepis ten kreuje domniemanie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania, które może być przez niego obalowe poprzez wykazanie, że miało to miejsce z przyczyn, za które nie ponosi odpowiedzialności. Taki przypadek nie miał miejsca, albowiem powód nie wykazał przesłanek egzoneracyjnych, do czego był zobowiązany na podstawie art. 6 k.c. w zw. z art. 232 k.p.c. Pozwany natomiast sprostał ciążącemu na nim obowiązku wykazania, że powodowa spółka wykonała nieterminowo zobowiązanie, którego czasokres prawidłowo ustalił Sąd pierwszej instancji. Było to w okolicznościach niniejszej sprawy wystarczające do uznania zasadności naliczenia kary umownej (art. 483 § 1 k.c.).

W takiej sytuacji sprawa sprowadzała się do określenia, czy złożone przez pozwanego oświadczenia o potrąceniu wywołany skutek, o jakim mowa w art. 498 § 2 k.c., a nadto czy pozwana częściowo uregulowała dochodzone przez powoda wierzytelności.

Najistotniejszy wątek tego zagadnienia odnosi się do zarzutu potrącenia wzajemnych wierzytelności i kwestię tę winno się rozpatrzyć przy uwzględnieniu faktu, że dnia 19 października 2012 r. została ogłoszona upadłość powodowej spółki. Wymaga to w pierwszej kolejności zarysowania stanu prawnego, który reguluje potrącenie w przedmiotowej sprawie.

Relacja pomiędzy art. 93-96 pr.up. normującymi ustawowe potrącenie w postępowaniu upadłościowym a zasadami ogólnymi regulującymi potrącenie w kodeksie cywilnym (art. 498-505 k.c.) ma charakter komplementarny. Wyraża się ona tym, że do potrącenia w trakcie postępowania upadłościowego dochodzi na warunkach określonych w art. 93-96 pr.up., a w zakresie nie pozostającym w sprzeczności z tymi przepisami stosuje się normy kodeksowe. Jednocześnie przepisy prawa upadłościowego mają zastosowanie wyłącznie do potrącenia między wierzytelnością w stosunku do upadłego i taką wierzytelnością upadłego, która należy do masy upadłości. W odniesieniu do innych wierzytelności do potrącenia ustawowego stosuje się wyłącznie przepisy art. 498-505 k.c. Jako że w analizowanej sprawie wierzytelności dochodzone pozwem, jak i wierzytelności przedstawione do potrącenia powstały przed ogłoszeniem upadłości powodowej spółki, na skuteczność dokonanego przez pozwaną potrącenia wypada spojrzeć poprzez pryzmat regulacji zawartych w prawie upadłościowym.

Kluczowe dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy ma art. 96 pr.up., zgodnie z którym wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Art. 96 pr.up. nie ma zastosowania do potrącenia dokonanego przed ogłoszeniem upadłości, gdyż z uwagi na wystąpienie skutku prawnego, o jakim mowa w art. 498 § 2 k.c. bezprzedmiotowe jest zgłoszenie w postępowaniu upadłościowym wierzytelności wraz z zarzutem potrącenia. Przedmiotem zgłoszenia mogą być tylko wierzytelności istniejące w dacie ogłoszenia upadłości, które uprzednio nie zostały umorzone na skutek różnych zdarzeń prawnych, w tym także potrącenia. Równocześnie ogłoszenie upadłości dłużnika modyfikuje kodeksowe zasady potrącenia w tym znaczeniu, że aktualizują się zawarte w prawie upadłościowym przesłanki potrącenia. Stosownie zatem do art. 96 pr.up. gdy wierzyciel nie skorzystał przed datą ogłoszenia upadłości dłużnika z prawa potrącenia, to po tej dacie oświadczenie w tym przedmiocie powinien złożyć syndykowi. Samo jednakże złożenie syndykowi oświadczenia w przedmiocie potrącenia wierzytelności nie jest wystarczające do umorzenia wzajemnych zobowiązań. Konieczne jest również zgłoszenie wierzytelności podlegającej potrąceniu w postępowaniu upadłościowym. W toku postępowania w przedmiocie ustalenia listy wierzytelności badana jest zasadność dokonanego przez wierzyciela potrącenia. Nie można także zapominać, iż ponadto warunkiem uznania skuteczności potrącenia jest uznanie tego faktu na liście wierzytelności (art. 245 pr.up.). W orzecznictwie przyjmuje się, że dopuszczalne jest zgłoszenie zarzutu potrącenia przez wierzyciela upadłego w procesie wytoczonym przeciwko niemu przez syndyka masy upadłości w sytuacji, gdy przedstawiona do potrącenia wierzytelność została przed wytoczeniem powództwa zgłoszona w postępowaniu upadłościowym wraz z zarzutem potrącenia z wierzytelnością aktualnie dochodzoną przez syndyka ( por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP 125/06, OSNC 2007/11, poz. 162). W ocenie Sądu Apelacyjnego nie jest skuteczne powołanie się na potrącenie wierzytelności w procesie wytoczonym przez syndyka przeciwko wierzycielowi, który nie zgłosił potrącenia wraz ze zgłoszeniem do masy upadłości ( por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2021 r., I CSKP 10/21 i z dnia 11 września 2003 r., III CKN 516/01). Za taką interpretacją przemawia fakt, że przepis art. 96 pr.up. ma charakter obligatoryjny w tym znaczeniu, że jeśli wierzyciel chce skorzystać z prawa potrącenia w postępowaniu upadłościowym winien spełnić warunki wynikające z tego przepisu. Niezgłoszenie potrącenia we właściwym czasie wywiera ten skutek, że wierzyciel nie może dokonać potrącenia na warunkach prawa upadłościowego aż do zakończenia lub umorzenia postępowania upadłościowego ( por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 398/98). W orzecznictwie przyjmuje się również, że prawo potrącenia na podstawie art. 96 pr.up. jest uprzywilejowaną formą zaspokojenia wierzyciela w stosunku do innych wierzycieli masy upadłości, a zaniechanie złożenia oświadczenia o skorzystaniu z prawa potrącenia w terminie przewidzianym w tym przepisie powoduje ten skutek, że wierzyciel upadłego może uzyskać zaspokojenie zgłoszonej wierzytelności tylko w ramach udziału razem z innymi wierzycielami upadłego w podziale funduszy masy upadłości, według szczegółowych zasad zawartych w przepisach prawa upadłościowego ( zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2019 r., III CSK 170/17). Z tego względu Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie nie podziela poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 stycznia 2019 r., zgodnie z którym wierzyciel upadłego, który w terminie wskazanym w art. 96 pr.up. nie złożył oświadczenia o potrąceniu przysługującej mu przeciwko upadłemu wierzytelności, może skutecznie podnieść zarzut potrącenia tej wierzytelności z wierzytelnością wzajemną upadłego w postępowaniu wszczętym przez syndyka masy upadłości ( I CSK 749/17).

Przekładając te uwagi na grunt analizowanej sprawy, Sąd Apelacyjny uznaje za skuteczne potrącenia dokonane przez pozwanego przed ogłoszeniem upadłości, a za nieskuteczne – dokonane po tej dacie, w tym także w trakcie niniejszego procesu. Dodać wypada, iż z treści pisma procesowego pozwanego z dnia 9 marca 2022 r. wynika, że przedmiotem zgłoszenia wierzytelności w toku postępowania upadłościowego powodowej spółki były objęte wyłącznie wierzytelności, które nie były przedmiotem potrącenia w niniejszej sprawie. Podsumowując, Sąd Apelacyjny uwzględniając poczynione wcześniej wywody nie uznane za skuteczne w myśl art. 93-96 pr.up. i ar. 498-505 k.c. potrącenia tych wierzytelności, które nie zostały zgłoszone w postępowaniu upadłościowym, poza potrąceniami, jakie pozwany dokonał przed ogłoszeniem upadłości powodowej spółki.

Za skuteczne należy uznać potrącenie dokonane przez pozwaną na mocy oświadczenia z dnia 6 września 2012 r. (nota nr (...)) wzajemnych wierzytelności z tytułu kar umownych, które było poprzedzone wezwaniem do jej zapłaty z dnia 20 sierpnia 2012 r. Potrącenie to odnosiło się do należności powoda wynikających z faktur VAT: (...), (...); (...) i (...). Nie dokonano natomiast na mocy tego oświadczenia, tudzież innego oświadczenia – przed ogłoszeniem upadłości powódki – potrącenia kwoty 45.085,71 zł wynikającej z faktury VAT (...) z dnia 26 kwietnia 2012 r., płatnej do dnia 19 czerwca 2012 r. Powództwo zatem w tym zakresie było uzasadnione. Za częściowo uzasadnione należy poczytywać potrącenie odnoszące się do faktury VAT (...) z dnia 26 czerwca 2012 r., płatnej do dnia 21 sierpnia 2012 r. z której powód domagał się zapłaty 242.515,11 zł. Pozwany na mocy oświadczenia z dnia 6 września 2012 r. potrącił z niej kwotę 194.635 zł. W obu opisanych tutaj przypadkach potrącenie wywołało skutek, o którym mowa w art. 498 § 2 k.c. Nie było natomiast skutecznie potrącenie kwoty 47.880.11 zł co do tej drugiej faktury. Po pierwsze, brak dowodu na fakt potrącenia z dnia 17 lipca 2012 r., gdyż pozwany jego dokonania nie wykazał stosownym środkiem dowodowym. Po drugie, we wskazanej dacie żadna z wierzytelności objętych potrąceniem nie była wymagalna, a co za tym idzie nie zostały spełnione przesłanki z art. 498 § 1 k.c. Oznacza, to że zasadne jest w tej części powództwo. W odniesieniu do faktury (...) r. pozwany uregulował dnia 26 marca 2012 r. kwotę 89.408,02 zł, a pozostała część została objęta oświadczeniem o potrąceniu z dnia 6 września 2012 r. Podsumowując, na podstawie art. 647 k.c. powództwo było uzasadnione w odniesieniu do kwoty 45.085,71 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 20 czerwca 2012 r. oraz kwoty 47.880,11 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 22 sierpnia 2012 r. Wbrew stanowisku powoda nie przysługiwały mu ustawowe odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych. Uszło uwadze skarżącemu, że ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz. U. z 2013 r., poz. 403) weszła w życie z dniem 28 kwietnia 2013 r., a z mocy art. 15 ust. 1 do transakcji handlowych zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Powód nie domagał się natomiast w niniejszym procesie zasądzenia odsetek, o jakich mowa w art. 7 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz. U. Nr 139, poz. 1323). W tej sytuacji powodowi przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie na podstawie art. 481 § 1 k.c.

Skuteczne potrącenie wzajemnych wierzytelności na mocy oświadczenia z dnia 6 września 2012 r. przekładało się również na zasadność roszczenia o odsetki ustawowe za opóźnienie od umorzonych wierzytelności. Jak stanowi art. 499 zdanie drugie k.c. oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Od kwoty 94.650,05 zł (faktura VAT (...)) należały się powodowi odsetki za okres od daty wymagalności (21 kwietnia 2012 r.) do daty wymagalności wierzytelności przedstawionej do potrącenia (22 września 2012 r.). W analogiczny sposób zasądzono odsetki ustawowe za opóźnienie od: kwoty 71.202,52 zł (faktura VAT (...)) – za okres od dnia 10 maja 2012 r. do dnia 22 września 2012 r.; kwoty 194.635 zł (faktura VAT (...)) – za okres od dnia 22 sierpnia 2012 r. do dnia 22 września 2012 r. W dacie potrącenia wierzytelność w kwocie 850.182,31 zł (faktura VAT (...)) nie była wymagalna, a wobec czego powodowi nie przysługuje w tym zakresie roszczenie o odsetki za opóźnienie. Również w odniesieniu do roszczeń za odsetki nie stosuje się ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, o czym była mowa już wcześniej. Dlatego powodowi przysługiwały odsetki za opóźnienie z art. 481 § 2 k.c.

Nie zasługiwało na uwzględnienie żądanie powoda o miarkowanie kary umownej. Zgodnie z art. 484 § 2 k.c. dłużnik może żądać miarkowania kary umownej, gdy zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części, lub gdy jest ona rażąco wygórowana. Okoliczności uzasadniające obniżenie wysokości kary umownej winien wykazać dłużnik. Miarkowanie kary umownej należy do dyskrecjonalnych uprawnień sądu, a ocena zasadności takiego żądania winna być dokonana ad casum na gruncie określonego przypadku. Nie można przy tym pomijać funkcji stymulującej, kompensacyjnej i represyjnej, jakie w stosunkach gospodarczych pełni ta kara. Wyłącznie powód jest odpowiedzialny za zwłokę w wykonaniu robót i uwzględniając funkcję kary umownej winien ponieść konsekwencję tego stanu rzeczy. Dlatego też wykonanie zobowiązania przez upadłego nie może być okolicznością wpływającą per se na obniżenie wysokości kary umownej. Skarżący nie wykazał w sposób dostateczny podstaw do obniżenia wysokości kary umownej z tej przyczyny. Sąd Apelacyjny nie zgadza się ze stanowiskiem powoda, że kara umowna była rażąco wygórowana, gdyż stanowiła on 3,4% zastrzeżonego wynagrodzenia. Punktem odniesienia nie może był również kara umowna jaką został obciążony pozwany przez zamawiającego – (...) w wysokości 171.000 zł. Kara umowna bowiem może przewyższać wysokość odszkodowania, a co więcej przysługuje ona wierzycielowi nawet wtedy, gdyby nie poniósł szkody.

Wskazując na powyższe jedynie częściowo okazały się słuszne zarzuty naruszenia prawa materialnego: art. 96 pr.up. i art. 498 k.c.

Mając na względzie te okoliczności w części uwzględniającej apelację zaskarżony wyrok podlegał zmianie na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. W pozostałym zakresie wniesiony środek odwoławczy podlegał oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c.

Zaskarżony wyrok nie podlegał zmianie w odniesieniu do kosztów procesu, gdyż w tym zakresie rozstrzygnięcie odpowiada art. 100 zdaniem drugie k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 100 zdanie drugie w zw. z art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99 k.p.c. Na te koszty składa się wynagrodzenie radcowskie w wysokości 8.100 zł O kosztach postępowania odwoławczego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99 k.p.c., zasądzając od pozwanego na rzecz powodów kwotę 4.050 zł tytułem kosztów zastępstwa radcowskiego (§ 2 pkt 7 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych, tj. Dz. U. z 2018 r., poz. 265).