Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Katowicach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 lipca 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach V Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący :	SSA Olga Gornowicz-Owczarek (spr.)
Sędziowie :	SA Zofia Kołaczyk SA Wiesława Namirska
Protokolant :	Barbara Franielczyk

po rozpoznaniu w dniu 7 lipca 2016 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa A. T.

przeciwko (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K.

o ustalenie

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 4 grudnia 2013 r., sygn. akt XIII GC 350/13

1.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala powództwo i zasądza od powódki na rzecz pozwanej kwotę 3.617 (trzy tysiące sześćset siedemnaście) złotych tytułem kosztów postępowania;

2.  zasądza od powódki na rzecz pozwanej kwotę 10.455 (dziesięć tysięcy czterysta pięćdziesiąt pięć) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.

SSA Wiesława Namirska

SSA Olga Gornowicz-Owczarek

SSA Zofia Kołaczyk

Sygn. akt V ACa 663/15

UZASADNIENIE

(...) A. T. (...) (...) (...)
(...) (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K. domagała się ustalenia, na podstawie przepisu art. 5a ust. 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996r.
o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, nieważności umowy najmu nr (...) zawartej pomiędzy powódką a poprzednikiem prawnym pozwanej w dniu 9 marca 2010r., której przedmiotem jest najem części budynku o łącznej powierzchni użytkowej 816,94 m ^{( 2)}, znajdującego się na nieruchomości położonej w K. przy ul. (...), oraz zasądzenia od pozwanej na rzecz powódki kosztów procesu.

W odpowiedzi na pozew pozwana wniosła o oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powódki na rzecz pozwanej kosztów procesu.

Sąd Okręgowy poczynił następujące ustalenia faktyczne:

W dniu 9 marca 2010r. poprzednik prawny pozwanej „(...)” Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K. zawarła z powódką umowę najmu
nr (...), której przedmiotem był najem z przeznaczeniem na hotel części budynku
o łącznej powierzchni użytkowej 816,94 m ^{( 2)}, znajdującego się na nieruchomości położonej
w K. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy Katowice-Wschód
w K. prowadzi księgę wieczystą o numerze (...). Umowa została zawarta na czas określony 10 lat. Jedynym wspólnikiem „(...)” Spółki z o.o. w K. był (...) Spółka Akcyjna w K., w której z kolei 100% udziałów posiadał Skarb Państwa.

W § 17 umowy strony postanowiły, iż niniejsza umowa zostaje zawarta z chwilą uzyskania przez wynajmującego zgody Ministra właściwego dla spraw Skarbu Państwa
na oddanie najemcy w najem lokalu użytkowego w trybie art. 5a i nast. ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. Z kolei w § 18 wskazały strony, że w przypadku braku zgody przez Ministra właściwego dla spraw Skarbu Państwa na oddanie najemcy w najem przedmiotowego lokalu użytkowego, najemca nie będzie dochodził od wynajmującego odszkodowania ani kar w związku z nie zawarciem na tej podstawie umowy.

Inicjatywa zawarcia umowy najmu pochodziła od strony powodowej, która chciała wystąpić o środki unijne na uruchomienie działalności w najmowanym od pozwanej obiekcie i strony szukały formuły, która pozwoliłaby stronie powodowej na pozyskanie środków unijnych, a jednocześnie, jak to określił członek zarządu pozwanej, na „skonsumowanie umowy” po uzyskaniu zgody Ministra Skarbu Państwa.

Z uwagi na to, iż wartość nieruchomości podlegająca oddaniu w najem przekraczała wartość 50.000 euro, „(...)” Spółka z o.o. w K. pismem
z dnia 6 kwietnia 2010 r. zwróciła się do Ministerstwa Skarbu Państwa o wyrażenie zgody
na oddanie w najem wskazanej wyżej części budynku, podając, iż zgodnie z operatem szacunkowym z dnia 3 marca 2010 r. wartość rynkowa całości budynku wynosi 5.251.385 zł, natomiast wartość rynkowa części budynku, który jest przedmiotem najmu wynosi
1.954.268 zł.

W związku z postanowieniami umowy spółki (§ 14 pkt 15), w dniu 2 sierpnia 2010 r. Zgromadzenie Wspólników „(...)” Spółki z o.o. w K. podjęło uchwałę nr (...), w której wyraziło zgodę na oddanie w najem części budynku położonego w K. przy ul. (...).

Pismem z dnia 29 września 2010 r. Minister Skarbu Państwa poinformował Spółkę Mieszkaniową (...) Spółkę z o.o., iż na podstawie art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa wyraża zgodę na dokonanie czynności prawnej polegającej na oddaniu w najem z przeznaczeniem na hotel, na rzecz powódki części przedmiotowego budynku, przy czym ważność zgody określono
do dnia 31 sierpnia 2011 r. O uzyskaniu powyższej zgody od Ministra Skarbu Państwa „(...)” Spółka z o.o. powiadomiła powódkę pismem z dnia 22 października 2010 r. Jednocześnie wskazała, iż w związku z powyższym umowa wiąże strony od dnia 29 września 2010 r. i spółka począwszy od 1 października 2010 r. wystawiać będzie powódce faktury. „(...)” Spółka z o.o. wydała powódce przedmiot najmu, sporządzając protokół przekazania, jednakże powódka odmówiła przejęcia lokalu.

„(...)” Spółka z o.o. w K. na podstawie uchwały Zgromadzenia Wspólników z dnia 30 września 2010r. została połączona ze (...)” Spółką z o.o. w K. w drodze przeniesienia całego majątku spółki przejmowanej („(...)” Spółka z o.o.) na spółkę przejmującą ((...)Spółka z o.o.) stosownie do art. 492 § 1 pkt 1 k.s.h.
W związku z powyższym z dniem 10 lutego 2011r.(...) Spółka
z o.o. została wykreślona z Rejestru Przedsiębiorców KRS. Natomiast z dniem 29 lutego 2012r. (...)Spółka z o.o. zmieniła firmę na (...) Spółka z o.o.

W tych okolicznościach Sąd Okręgowy uznał żądanie pozwu za zasadne.

Powódka domagała się, na podstawie przepisu art. 5a ust. 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa w zw. z art. 189 k.p.c., ustalenia nieważności umowy najmu nr (...) z dnia 9 marca 2010 r.

Sąd Okręgowy uznał, że powódka posiadała interes prawny w ustaleniu nieważności umowy najmu z dnia 9 marca 2010 r. Tylko wydany w oparciu o niniejsze powództwo wyrok ustalający mógł zapewnić ochronę jej prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończyć istniejący między stronami spór. W rozpoznawanej sprawie istniała bowiem niepewność, co do tego, czy umowa najmu z dnia 9 marca 2010 r. jest ważna i, czy w związku z tym powódka obowiązana jest do uiszczania czynszu pozwanej, a także, czy jest obowiązana do spełnienia innych obowiązków związanych z umową najmu (np. należyte dbanie o przedmiot najmu, zabezpieczenie przedmiotu najmu, konserwacje, remonty). Powódka też nie miała możliwości rozstrzygnięcia powyższej kwestii w drodze wytoczenia przeciwko pozwanej innego powództwa. Uznaniu, że powódka posiada interes prawny, nie stało na przeszkodzie toczenie procesu w sprawie o sygn. akt XIII GC 439/13 wytoczonego przez pozwaną przeciwko powódce o zapłatę czynszu z tytułu umowy najmu z dnia 9 marca 2010 r., gdyż w sprawie tej dochodzone są jedynie opłaty czynszowe. Jedynie powództwo wytoczone w niniejszej sprawie mogło zabezpieczyć w sposób całościowy interes prawny powódki, czyli powódka tylko w tym procesie mogła uzyskać pełną ochron swoich praw. Dlatego też Sąd Okręgowy przyjął, iż także w dacie orzekania powódka posiadała interes prawny w żądaniu ustalenia, przy czym podkreślić należy, że w niniejszym postępowaniu powódka dążyła w istocie do ustalenia, iż nie ciążą na niej żadne obowiązki ze spornej umowy, a nie tylko obowiązek zapłaty czynszu.

W myśl art. 5a ustawy z dnia 8 sierpnia 1996r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa państwowe osoby prawne są obowiązane uzyskać zgodę ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa na dokonanie czynności prawnej w zakresie rozporządzenia składnikami aktywów trwałych w rozumieniu przepisów o rachunkowości, zaliczonymi do wartości niematerialnych i prawnych, rzeczowych aktywów trwałych lub inwestycji długoterminowych, w tym oddania tych składników do korzystania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego lub ich wniesienia jako wkładu
do spółki lub spółdzielni, jeżeli wartość rynkowa przedmiotu rozporządzenia przekracza równowartość w złotych kwoty 50.000 euro, obliczonej na podstawie średniego kursu ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski według stanu z dnia wystąpienia o zgodę. Czynność prawna dokonana z naruszeniem tego obowiązku jest nieważna.

Sąd Okręgowy stwierdził, że strona pozwana spełniała warunki państwowej osoby prawnej, do której odnosił się wspomniany wymóg. Państwowe osoby prawne bowiem to te, w których Skarb Państwa kontroluje wszystkie prawa udziałowe, nie tylko bezpośrednio, ale również pośrednio. Tym samym obowiązek określony w powołanym wyżej przepisie spoczywa m.in. na jednoosobowych „spółkach-córkach” jednoosobowych spółek Skarbu Państwa bądź innych podmiotach tworzonych przez państwowe osoby prawne w rozumieniu użytym w art. 1a powołanej ustawy. Jedynym wspólnikiem posiadającym wszystkie udziały w poprzedniku prawnym pozwanej spółki był (...) Spółka Akcyjna w K.. Z kolei jedynym akcjonariuszem (...) Spółki Akcyjnej w K. był Skarb Państwa, posiadający całość (100%) akcji powyższej spółki.

Sąd Okręgowy przyjął, iż czynność prawna, której cel i bezpośredni skutek polegają na przeniesieniu, zniesieniu lub obciążeniu (względnie ograniczeniu) istniejącego już prawa podmiotowego (majątkowego) stanowi czynność prawną o charakterze rozporządzającym. Rozporządzający traci zatem, pomniejsza bądź zmienia przysługujące mu prawo majątkowe. Najczęściej czynność prawna rozporządzająca prowadzi więc do utraty określonego składnika aktywów majątkowych w zamian za uzyskanie świadczenia o charakterze ekwiwalentnym bądź bez uzyskania świadczenia o charakterze ekwiwalentnym. Do grupy czynności polegających na oddaniu składników trwałych do korzystania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego (zarówno odpłatnego lub nieodpłatnego) zaliczyć należy przede wszystkim umowę dzierżawy, umowę najmu oraz umowę użyczenia.

W ten sposób Sąd doszedł do wniosku, że zawarta pomiędzy powódką a „(...)” Spółką z o.o. umowa najmu jest umową prawa cywilnego mieszczącą się w zakresie powołanego przepisu. Ponadto wartość rynkowa przedmiotu rozporządzenia, tj. wartość rynkowa części budynku będącego przedmiotem umowy najmu przekraczała równowartość w złotych kwoty 50.000 euro, obliczonej na podstawie średniego kursu ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski według stanu z dnia wystąpienia o zgodę. Jak wynika ze sporządzonego operatu szacunkowego z dnia 3 marca 2010r. przez rzeczoznawcę majątkowego B. Z., przedłożonego w toku postępowania przed Ministrem Skarbu Państwa wartość rynkowa całości budynku wynosiła 5.251.385 zł, natomiast wartość rynkowa części budynku, który jest przedmiotem najmu wynosiła 1.954.268 zł.

Sąd Okręgowy opowiedział się również za stanowiskiem powódki, że zgoda Ministra Skarbu na zawarcie umowy najmu mogła zostać wyrażona jedynie przed jej zawarciem i zanegował możliwość zastosowania art. 63 § 1 k.c. Zaznaczył, że umowa najmu została zawarta w dniu 9 marca 2010 r., natomiast zgoda Ministra Skarbu Państwa na jej zawarcie została wydana w dniu 29 września 2010 r.

W świetle art. 5a ust. 1 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, państwowe osoby prawne zostały zobligowane do uzyskania zgody Ministra Skarbu Państwa na dokonanie czynności prawnych w zakresie wskazanych w nim czynności prawnych. Obowiązek uzyskania przez państwowe osoby prawne zgody ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa wynika z pozycji prawnej Skarbu Państwa wobec całego mienia państwowego, w tym także wobec mienia należącego do tych podmiotów. Skarb Państwa jest szczególną osobą prawną określaną w piśmiennictwie jako nadrzędna, która pozostaje właścicielem całego mienia państwowego. Niewątpliwie regulacja zawarta
w art. 5a-5c ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa należy do odrębnych przepisów, o jakich mowa w art. 44 ¹ § 2 k.c., które określają uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa względem państwowych osób prawnych. Wykładnia stosowanych przepisów pod kątem zakresu ustanowionego w nich uprawnienia Ministra Skarbu Państwa do oceny planowanej czynności rozporządzającej musi uwzględniać ową szczególną więź pomiędzy państwową osobą prawną a Skarbem Państwa, mającą w istocie charakter nadzoru właścicielskiego.

Powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego Sąd Okręgowy rozróżnił pojęcia: „zatwierdzenie” i „zezwolenie (zgoda)”. Zatwierdzenie umowy różni się od wymaganego przez ustawę zezwolenia na zawarcie i wykonanie umowy. Zatwierdzenie bowiem nie poprzedza umowy i nie warunkuje jej zawarcia, a jedynie uzależnia jej wykonalność lub ważność w razie zamieszczenia w treści umowy odpowiedniej klauzuli. Natomiast zezwolenie na zawarcie umowy, musi być uzyskane przed zawarciem określonej umowy. Zezwolenie (zgoda), wydawane w formie ostatecznej decyzji administracyjnej, jest konieczną przesłanką do zawarcia umowy i jej skuteczności. Umowa zawarta na podstawie takiej decyzji rodzi skutki cywilnoprawne, które następują z mocy umowy, a nie z tej decyzji. Decyzja administracyjna ma tylko przygotować oświadczenia woli stron. Nie jest sama źródłem praw i obowiązków stron, gdyż źródłem tym jest umowa.

Analizując procedurę składania wniosku do Ministra Skarbu Państwa o wyrażenie zgody stwierdził, iż zgoda ta musi być wyrażona przed dokonaniem czynności prawnej. Do wniosku należy bowiem dołączyć projekt umowy, na podstawie której ma być dokonane rozporządzenie, a więc nie umowę. Zatem na tym etapie, czyli przed uzyskaniem zgody Ministra Skarbu, umowa nie powinna być jeszcze zawarta. Czynność prawna dokonana z naruszeniem obowiązku określonego w art. 5a ust. 1 jest nieważna, i to od samego początku (ex tunc). W takiej sytuacji wyłączona jest jakakolwiek możliwość potwierdzania tej czynności prawnej ex post.

W umowie z dnia 9 marca 2010 r. strony postanowiły (§ 17), iż umowa miała zostać zawarta z chwilą uzyskania przez wynajmującego zgody Ministra Skarbu Państwa na oddanie najemcy w najem przedmiotowego lokalu. Zastrzeżenie to Sąd Okręgowy zakwalifikował jako warunek w rozumieniu art. 89 k.c., który co do zasady jest dopuszczalny w myśl zasady autonomii woli stron (swobody czynności prawnych). Jednak rozróżnił warunek w rozumieniu art. 89 k.c. od ustawowo określonego wymogu (przesłanki) ważności czynności prawnej, który stanowi tzw. warunek prawny ( condicio iuris). Taki charakter mają np. normatywnie określone wymagania co do formy czynności prawnej, kwalifikacji jej uczestników czy konieczności uzyskania zgody określonych podmiotów na dokonanie czynności prawnej. Stwierdzając, że zastrzeżenie w umowie z dnia 9 marca 2010 r. stanowi właśnie taki warunek prawny uznał go za niedopuszczalny.

To doprowadziło do konstatacji, że zakwestionowana czynność prawna jest nieważna w świetle art. 5a ust. 2 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. W tym przypadku jest to nieważność bezwzględna, niepodlegająca konwalidacji, istniejąca ex tunc. Nie zachodzi zatem sytuacja, kiedy skutki oświadczenia woli osoby prawnej uzależnione od wyrażenia zgody przez inną osobę lub jednostkę organizacyjną, nie wchodzącą w skład struktury organizacyjnej osoby prawnej, rozpatrywane będzie w świetle art. 63 k.c. Brak uprzedniej zgody Ministra Skarbu Państwa na zawarcie spornej umowy najmu nr (...) zawartej w dniu 9 marca 2010 r. skutkował jej nieważnością.

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i § 3 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c., bowiem strona pozwana przegrała sprawę w całości.

Apelację od powyższego wyroku wniosła strona pozwana, która domagała się jego zmiany i oddalenia powództwa i zasądzenia kosztów postępowania za obie instancje, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Pozwana zarzuciła:

1.  dokonanie błędnych ustaleń faktycznych, polegających na:

a.  ustaleniu, że w dniu wniesienia pozwu w sprawie niniejszej strony pozostawały w sporze co do tego, czy z racji domniemanego naruszenia nakazu zawartego w treści art. 5a ust. 1 ustawy z 8 sierpnia 1996 roku o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa umowa jest nieważna mimo, że z przeprowadzonych dowodów nie wynika, by strony spierały się w tej kwestii ani w toku sporu rozstrzygniętego prawomocnie przed Sądem Rejonowym Katowice-Wschód w Katowicach, sygn. akt: VII GC 983/11, ani w inny sposób – np. w toku korespondencji przedprocesowej poprzedzającej wniesienie powództwa,

b.  ustaleniu, że zgodną intencją stron, wyrażoną w treści § 17-18 umowy było zastrzeżenie niedopuszczalnego warunku zawieszającego, mimo że z zeznań niekwestionowanych przesłuchanego w charakterze pozwanej Z. S. wynikało, iż zastrzeżono w ten sposób, że oddanie przedmiotu umowy do korzystania powódce oraz naliczenie czynszu nastąpi wyłącznie po uzyskaniu stosownej zgody Ministra Skarbu Państwa;

2.  naruszenia prawa materialnego, a to:

a.  art. 189 k.p.c. poprzez błędne przyjęcie, że powódka legitymuje się interesem prawnym w żądaniu ustalenia nieważności spornej umowy, mimo stanu zawisłości między stronami sprawy o zapłatę, gdzie domagając się oddalenia powództwa powódka powołuje się na tożsame okoliczności, co w sprawie niniejszej,

b.  art. 5a ust. 1-2 ustawy z 8 sierpnia 1996 roku o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa poprzez błędne przyjęcie, że sankcja nieważności obejmuje zawarcie umowy najmu (umowy zobowiązującej), nie zaś czynności prawnej o charakterze rozporządzającym, w tym o oddania do korzystania na podstawie umowy prawa cywilnego o takim (rozporządzającym ) charakterze;

3.  naruszenia prawa procesowego – art. 316 § 1 k.p.c. poprzez błędne przyjęcie, że dla ustalenia istnienia (lub nieistnienia) przesłanki interesu prawnego nie jest decydujący stan rzeczy istniejący w dniu zamknięcia rozprawy, lecz w dniu wniesienia pozwu w sprawie o ustalenie, względnie w dniu doręczenia pozwu pozwanej.

W odpowiedzi na apelację powódka wniosła o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

W wyniku rozpoznania apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z dnia 25 czerwca 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo i zasądził od powódki na rzez pozwanej kwotę 3.617 z tytułem kosztów procesu oraz zasądził od powódki na rzecz pozwanej kwotę 7.755 zł tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

Podstawą tego rozstrzygnięcia było uwzględnienie zarzutu apelacji wynikającego z art. 189 k.p.c. o braku istnienia interesu prawnego powódki w wytoczeniu powództwa o ustalenie.

Bezsporny między stronami był fakt zawiśnięcia w trakcie niniejszego procesu sprawy o zapłatę czynszu najmu z umowy objętej sporem jako okoliczność istotną dla oceny materialnoprawnej podstawy powództwa w niniejszej sprawie. Bez znaczenia pozostawało to, która ze spraw zawisła wcześniej, skoro ocenę istnienia interesu prawnego po stronie powodowej w wytoczeniu niniejszego powództwa przeprowadzić należy wedle stanu na dzień orzekania. Według Sądu, spór ten objął wszystkie istotne dla stron okoliczności związane z tą umową. Jednocześnie spór ten wyczerpuje wszystkie realnie istniejące, a nie jedynie hipotetyczne roszczenia z kwestionowanej umowy. To jest więc właściwa płaszczyzna do usunięcia niepewności co do ważności zawartej przez strony umowy i nie ma potrzeby mnożenia postępowań w tym przedmiocie.

Rozstrzygnięcie to zaskarżyła strona powodowa wnosząc skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego. Skarga ta została przyjęta do rozpoznania i w rezultacie Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 25 czerwca 2014 r., sygn.. akt V ACa 94/14, i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania i orzekania o kosztach postępowania kasacyjnego. Sąd Najwyższy stwierdził bowiem, że powódka zachowała interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, mimo wytoczenia przeciwko niej powództwa o świadczenie wynikające ze spornej umowy, gdyż z tego stosunku wynikają jeszcze inne lub dalej idące skutki, których dochodzenie w drodze powództwa o świadczenie nie jest możliwe lub nie jest jeszcze aktualne. Możliwość podniesienia przez powódkę zarzutu nieistnienia umowy najmu w wytoczonym przez wynajmującego procesie o czynsz najmu nie zabezpiecza w całości interesu powódki realizowanego w rozpoznawanej obecnie sprawie o ustalenie nieistnienia stosunku najmu. Nawet bowiem w razie uwzględnienia przez sąd w sprawie o czynsz zarzutu powódki nieistnienia umowy najmu, wyrok taki nie będzie wiążący w innych sprawach, jakie mogą być wytoczone na podstawie spornej umowy. Nie załatwi zatem wszystkich sporów, jakie mogą powstać w przyszłości na tle tej umowy.

Po ponownym rozpoznaniu apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanej odniosła zamierzony skutek, choć nie wszystkie podniesione w niej argumenty można uznać za słuszne.

Przesądzone zostało zagadnienie istnienia po stronie powodowej interesu prawnego we wniesieniu powództwa o ustalenia w trybie art. 189 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpatrujący skargę kasacyjną powódki stwierdził, iż niezależnie od toczenia się równoległego sporu o zapłatę czynszu najmu z umowy, której uznania za nieważną domaga się powódka, nadal zachowuje ona prawo do żądania ustalenia, że umowa ta od chwili jej zawarcia dotknięta jest sankcją bezwzględnej nieważności. Sąd Apelacyjny ponownie rozpatrujący środek odwoławczy pozwanej jest związany dokonaną przez Sąd Najwyższy wykładnią prawa w myśl zasady określonej w art. 398 ²⁰ k.p.c. Zarzuty zatem naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 189 k.p.c. i art. 316 k.p.c. nie mogły zostać uwzględnione.

Za błędne należy uznać zarzuty o czynieniu przez Sąd Okręgowy ustaleń sprzecznych z zebranym w sprawie materiałem dowodowym. Nietrudno zauważyć, że chociaż w części dotyczą one materii, która mogłaby być eksponowana w ramach naruszenia przepisów prawa materialnego (ocena charakteru prawnego zastrzeżenia o terminie obowiązywania umowy stron). Za chybione należy również uznać twierdzenie apelacji, że Sąd Okręgowy ustalił, iż w dniu wniesienia pozwu strony pozostawały w sporze co do ważności zawartej umowy najmu. Ustalenie takie nie było czynione, a odwołanie się w części zważeniowej do rozbieżności stanowisk stron, czy z racji domniemanego naruszenia nakazu zawartego w treści art. 5a ust. 1 ustawy z 8 sierpnia 1996 roku o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa sporna umowa jest nieważna, służyło wskazaniu istoty niniejszego sporu, który wymagał rozstrzygnięcia Sądu. Kwestia takiego ustalenia faktycznego byłaby zresztą bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu.

Uznając zatem, że ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Okręgowy są prawidłowe, a w zasadzie bezsporne między stronami postępowania, Sąd Apelacyjny przyjął je za własne.

Niezasadny jest zarzut apelacji dotyczący naruszenia art. 5 a ust. 1 i 2 ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa poprzez przyjęcie, że sankcja nieważności określona w tej normie obejmuje także zawarcie umowy najmu, nie zaś tylko czynności o charakterze ściśle rozporządzającym. Wyrażona w tym zakresie przez Sąd Okręgowy ocena prawna jest prawidłowa.

Powołany przepis wyraźnie wprowadza obligatoryjny wymóg uzyskania zgody właściwego ministra do spraw Skarbu Państwa dotyczący dokonania czynności prawnych w zakresie rozporządzenia składnikami aktywów trwałych, w tym oddania tych składników do korzystania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego, lub ich wniesienie jako wkładu do spółki lub spółdzielni. W doktrynie, jak i orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, że pojęcie czynności rozporządzającej obejmuje przeniesienie, obciążenie, ograniczenie lub zniesienie prawa podmiotowego. Pojęcie przeniesienia, zniesienia prawa nie budzi wątpliwości w języku prawniczym. Natomiast przez ograniczenie prawa należy rozumieć wszelkiego rodzaju zmiany prawa podmiotowego osłabiające jego walor prawny. Z kolei przez obciążenie prawa zwykło się rozumieć ustanowienie innego prawa, które uszczupla prawo obciążone, lecz tylko w okresie swego istnienia. Ogólnie rzecz ujmując rozporządzenie polega na zmianie w zakresie majątkowych praw podmiotowych tego kto rozporządzenia dokonuje. Chodzi tu nie tylko o zmianę polegającą na wyzbyciu się określonego prawa na rzecz innego podmiotu lub jego unicestwieniu, ale także o wszelkie zmiany w zakresie poszczególnych praw podmiotowych prowadzące do czasowej modyfikacji zakresu uprawnień składających się na określone prawa podmiotowe pozostających przy danym podmiocie. Sąd Najwyższy (por. wyrok Sądu Najwyższego z 8 października 2004 r., sygn. akt V CK 76/04) wyraził pogląd, że pojęcie rozporządzenia mieniem obejmuje nie tylko uprawnienia o charakterze bezwzględnym, obciążenie danego prawa rzeczowego ograniczonym prawem rzeczowym, ale także uprawnienia o charakterze względnym takie jak najem, dzierżawa, użyczenie. Do takiego wniosku prowadzi też treść analizowanego przepisu art. 5 a ust. 1 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, w którym ustawodawca daje wyraźny wyraz, że jako czynność rozporządzającą zrównaną z nią co do obowiązku uzyskania zgody traktuje też wszelkie oddanie składników aktywów trwałych państwowej osoby prawnej do korzystania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego, nie zawierając w tym względzie żadnych ograniczeń co do podstawy prawnej (rodzaju umowy), na której ma opierać się oddanie do korzystania (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 22 stycznia 2015 r., sygn. akt V ACa 471/14). Korzystanie jest wszak elementem prawa własności.

Za przyjęciem takiej argumentacji przemawia również cel powołanego przepisu. Biorąc pod uwagę, że następstwa gospodarcze oddania majątku trwałego państwowej osoby prawnej do korzystania na podstawie umowy obligacyjnej, są takie same lub podobne do ustanowienia na nim ograniczonego prawa rzeczowego, należy opowiedzieć się za szerokim ujęciem czynności prawnych podlegających szczególnym zasadom określonym w ustawie o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. Elementem prawa własności jest uprawnienie do korzystania z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa (art. 140 k.c.). Uprawnienie to może ulec czasowemu ograniczeniu na podstawie czynności obciążających, dokonanych przez uprawnionego poprzez ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, bądź wydzierżawienie rzeczy lub oddanie jej w najem, gdy przez ten okres w jakim prawo do korzystania z danej rzeczy, czy to o charakterze bezwzględnym, czy względnym przysługuje innej osobie, właściciel nie może z niej korzystać. W ten sposób dokonuje on, w szerokim znaczeniu tego pojęcia rozporządzenia przysługującym mu uprawnieniem do korzystania z rzeczy.

Na inny cel wskazał także Sąd Okręgowy. Chodzi bowiem o zapewnienie kontroli Skarbu Państwa nad zasadnością i celowością z punktu widzenia gospodarczego czynności państwowych osób prawnych w ramach realizacji wynikającej z art. 44 ¹ § 2 k.c. zasady utrzymania przez Skarb Państwa nadzoru nad działalnością majątkową samodzielnych podmiotów prawa, będących państwowymi osobami prawnymi, zapobieżenie określonym następstwom gospodarczym wskutek czynności prawnych dotyczących mienia państwowych osób prawnych, a przyznających prawo do tegoż innemu podmiotowi. Dla potrzeb tej regulacji szerokie ujęcie czynności prawnych rozporządzających, a więc nie tylko dających uprawnienia o charakterze bezwzględnym względem mienia państwowej osoby prawnej, ale również o charakterze względnym, jest jak najbardziej usprawiedliwione.

Podziela również Sąd Apelacyjny zapatrywanie Sądu Okręgowego, że zgoda, której wymóg udzielenia przewiduje art. 5 a ust. 1 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, musi wyrażona przed zawarciem umowy określonej treści. Poglądu tego skarżąca nie zwalcza w apelacji, wobec czego należy jedynie odwołać się do argumentacji wyrażonej przez Sąd pierwszej instancji, bez potrzeby ponownego jej przytaczania.

Natomiast Sąd Apelacyjny nie podziela wniosku Sądu pierwszej instancji, jakoby strony zawarły w dniu 9 marca 2010 r. nieważną umowę najmu, a treść postanowienia § 17 umowy miała charakter zastrzeżenia niedopuszczalnego warunku zawieszającego.

Nie ulega wątpliwości, że przewidziany w art. 5 a ust. 1 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa wymóg uzyskania zgody ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa na dokonanie objętych tym przepisem czynności prawnej stanowi ustawową przesłankę ważności czynności prawnej określaną mianem tzw. warunku prawnego. Pojęcie warunku prawnego (conditio iuris) jest tworem doktrynalnym, zostało ono zdefiniowane przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 maja 1998 r., I CKN 683/97, OSP 1999, nr 1, poz. 8) jako ustanowiona przez normę prawną przesłanka skuteczności czynności prawnej (np. wymaganie co do formy, kwalifikacji osobistej, zezwolenie organu). Wskazuje się przy tym, że jest to określone ustawą zdarzenie potrzebne do skompletowania stanu faktycznego czynności prawnej, element stanu faktycznego konstytuujący daną czynność prawną, stosunek prawny. Nie budzi przy tym sporu to, że warunek prawny jest odmienną konstrukcją prawną od warunku w rozumieniu art. 89 k.c., jak i to, że do warunku prawnego mającego swe źródło normatywne nie stosuje się przepisów kodeksu cywilnego o warunku, a to art. 89 i nast. k.c. O kwalifikacji decyduje przede wszystkim źródło danego zastrzeżenia. Jeżeli uzależnienie skuteczności czynności prawnej znajduje swe źródło wyłącznie w czynności prawnej, mamy do czynienia z warunkiem w ścisłym tego słowa znaczeniu, instytucją kodeksową z art. 89 k.c. Jeżeli natomiast przesłanka skuteczności czy ważności czynności prawnej wynika z ustawy, to mamy do czynienia z tzw. warunkiem prawnym – conditio iuris. Istotą warunku prawnego jest zatem to, że nie stanowi on umownego zastrzeżenia powstania lub ustania skutków czynności prawnej od przyszłego i niepewnego zdarzenia. Uzależnia on jedynie jej ważność, skuteczność prawną od spełnienia przesłanki określonej normatywnie, a nie od treści czynności prawnej (por. też wyroki Sądu Najwyższego z 12 maja 2005 r., III CK 577/04, z 11 sierpnia 2011 r., I CSK 605/10, z 12 października 2011 r., II CSK 29/11). W sytuacji, gdy mamy do czynienia z warunkiem prawnym, to nie oznacza, że ten nie może być powtórzony w treści czynności prawnej, choć nie ma takiej potrzeby. Oznacza tylko, że takie zastrzeżenie przez zamieszczenie w treści czynności prawnej nie nabiera cech warunku z art. 89 k.c., nie ma znaczenia prawnego dla oceny skuteczności samej czynności prawnej. Z praktycznego punktu widzenia zamieszczenie takiego postanowienia w treści umowy ma jednak znaczenie dla stron mających świadomość konieczności dopełnienia wymogów prawnych dla dokonania ważnej i skutecznej czynności prawnej. Wobec tego zastrzegają, że umowa będzie ich łączyć, gdy wymóg ustawowy zostanie dopełniony, nadając temu wymogowi znaczenie quasi warunku zawieszającego, dla wyraźnego zaakcentowania przez strony tego, kiedy uznają umowę za zawartą, prawnie ich wiążącą, wchodzącą w życie, aby wyeliminować ewentualne związane z tym spory, tak jak to miało miejsce w rozpoznawanej sprawie. W sytuacji, gdy dla ważności czynności prawnej niezbędna jest zgoda podmiotu trzeciego, a której uzyskanie wymaga przedstawienie temu organowi projektu umowy, treści zamierzonej czynności prawnej, nie można stronom takiej czynności, które uzgadniają wszystkie postanowienia umowy, odzwierciedlają je w dokumencie pisemnym, uprawnienia do zawarcia w tekście umowy, że to nie stanowi jeszcze zawarcia umowy, czynności prawnej dokonanej, a umowa ta zostaje zawarta dopiero z chwilą spełnienia się warunku przewidzianego prawem. Takie rozwiązanie chroni interesy obu stron, gdy uzyskują one w ten sposób pewność co do ich wzajemnej pozycji prawnej.

W stanie faktycznym sprawy strony zawierając w § 17 umowy postanowienie, że „niniejsza umowa zostanie zawarta z chwilą uzyskania przez Wynajmującego zgody ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa na oddanie najemcy w najem lokalu użytkowego w K. ul. (...) w trybie art. 5 a i nast. ustawy z dnia 8.08.1996 r. o zasadach wykonywania przysługujących Skarbowi Państwa” odroczyły do dnia uzyskania zgody Skarbu Państwa wejście w życie umowy, jej wykonywanie, gdy jak wynika z materiału sprawy (pismo pozwanej z 22 października 2010 r., zeznania prezesa zarządu pozwanej Z. S.) dopiero z chwilą uzyskania zgody przystąpiono do realizacji umowy, uznano ją za skutecznie zawartą. Zatem w granicach swobody umów wyrażonej treścią art. 353 ¹ k.c. strony mogły uzgadniając treść umowy, jaka miała ich łączyć powtórzyć w niej treść wymogu ustawowego łącząc z nim chwilę zawarcia umowy.

Analizując treść umowy, zeznania pozwanej, jak i dalsze jej zachowanie, nie sposób uznać, że w dniu 9 marca 2010 r. doszło do dokonania czynności prawnej – zawarcia umowy najmu stanowiącej przedmiot żądania pozwu o stwierdzenie nieważności jako dotkniętej nieważnością. Prowadząc rozmowy z mężem powódki o treści umowy strony dostrzegały potrzebę uzyskania zgody właściwego organu administracji rządowej przed „skonsumowaniem” umowy. Strony były świadome, że jej ważność jest zależna od uzyskania tej zgody. Podpisanie dokumentu umowy nastąpiło na wyraźne życzenie męża powódki, który wyjaśniał, że tylko taka postać dokumentu może być podstawą ubiegania się o dofinansowanie ze środków unijnych (zeznania prezesa zarządu pozwanej Z. S.). Strony nie miały zatem zamiaru zawrzeć definitywnej umowy. Świadczy o tym również treść kolejnego zapisu - § 18, w którym strony zabezpieczyły się na wypadek niewyrażenia zgody na zawarcie umowy określonej treści. Zabieg taki należy uznać za dopuszczalny.

Kodeks cywilny przewiduje różne tryby zawarcia umowy zawierając jednocześnie przepisy określające reguły interpretacyjne, które w razie wątpliwości pozwalają rozstrzygnąć, czy umowa i kiedy została zawarta. Reguły te opierają się na założeniu, że skoro strony podjęły działania w celu zawarcia umowy i uzgodniły wszystkie jej postanowienia, to ją zawarły, chyba, że istnieją ważne wskazania, dające podstawę do stwierdzenia, że strony postanowiły inaczej. Przeciwko przyjęciu, że strony zawarły wiążącą je umowę w danej chwili przemawiają wszelkiego rodzaju zastrzeżenia odnośnie wejścia w życie umowy, uznania ją za zawartą w chwili poczynienia uzgodnień. O tym, czy umowa została faktycznie zawarta decydują przede wszystkim strony. Ich ustalenia mają pierwszeństwo przed przepisami ustawy – art. 70, 72 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z 15 maja 2014 r., sygn. akt II CSK 450/13). W szczególności strony mogą postanowić, że osiągnięcie porozumienia co do treści umowy, jej niezbędnych elementów nie będzie oznaczało już zawarcia umowy, zwłaszcza gdy są świadome i uwzględniają w prowadzonych pertraktacjach, że do dokonania konkretnej zamierzonej przez nie czynności prawnej wymagane jest spełnienie określonych ustawowo przesłanek. Samo ujęcie wyników poczynionych uzgodnień co do treści umowy w formie pisemnej, ich zwerbalizowanie na piśmie i sygnowanie podpisami nie zawsze oznaczać będzie, że to już stanowi zawarcie umowy, dokonanie prawnie wiążącej czynności prawnej, zwłaszcza, gdy to wymaga spełnienia określonej ustawowo przesłanki, a czemu strony dają wyraz wprost w poczynionych uzgodnieniach wskazując w ich treści chwilę, w jakiej dojdzie do zawarcia prawnie wiążącej umowy między nimi, dla usunięcia wątpliwości co do tego kiedy dokonały czynności prawnej. Ustalenie czy strony czyniąc uzgodnienia co do treści umowy, miały wolę jej zawarcia i z jaką chwilą, podlega ustaleniu in casu w oparciu o materiał dowodowy konkretnej sprawy, zachowania się stron we wzajemnych relacjach, przy uwzględnieniu reguł wykładni art. 65 § 2 k.c.

W materiale dowodowym sprawy nie ulega zaś wątpliwości, że w dacie 9 marca 2010 r. strony niniejszego sporu uzgodniły treść umowy najmu, złożyły w tej mierze oświadczenia mające rzutować na kształt mającego je łączyć węzła obligacyjnego. Uzgadniając treść stosunku prawnego uwzględniały konieczność uzyskania, na jego dokonanie, zgody Ministra Skarbu Państwa, stąd zgodnie przyjmowały, że umowa o treści przez nie uzgodnionej i zwerbalizowanej na piśmie będzie uznana przez nie za zawartą dopiero z chwilą uzyskania wymaganej ustawowo zgody (§ 17) i wtedy dopiero wejdzie ona w fazę wykonywania, będzie realizowana (zeznania prezesa pozwanej Z. S., pismo z 22 października 2010 r.). Zatem samo uzgodnienie elementów umowy, jej postanowień i ich odzwierciedlenie na piśmie w dniu 9 marca 2010 r. nie jest w tym przypadku wystarczającym argumentem do przyjęcia, że to w dacie 9 marca 2010 r. doszło do zawarcia umowy, dokonania czynności prawnej i ta data jest chwilą dokonania czynności prawnej – umowy najmu. A w tej sytuacji należało przyjąć, że postanowienie § 17 umowy nie miało charakteru niedopuszczalnego warunku w rozumieniu art. 94 k.c., nie jest to niewątpliwie warunek z art. 89 k.c., a stanowi powtórzenie przesłanki ustawowej niezbędnej dla dopełnienia zamierzonej czynności prawnej. „Dokonanie” w dacie 9 marca 2010 r. przez strony czynności prawnej, w tym przypadku, to nic innego jak uzgodnienie treści zamierzonej umowy, jaką strony chciały ukonstytuować przy dopełnieniu warunku prawnego, z określonym w niej momentem. Zgodnie bowiem z treścią regulacji art. 5 b ustawy do wniosku o wyrażenie zgody winien być dołączony projekt umowy, czyli jej pisemny tekst, gdy umowa ta, jej konkretna treść stanowi przedmiot analizy organu, którego zgoda jest wymagana, podstawę wyrażanej zgody, a dotyczącej konkretnej umowy, o konkretnej zindywidualizowanej treści, gdy zgoda nie ma charakteru ogólnego. W literaturze przedmiotu wskazuje się przy tym, że projekt umowy w rozumieniu tej ustawy winien być sygnowany przez strony, jako faktycznie uzgodniony i sporządzony przy tym w odpowiedniej formie. Celem przyjętego przez stron niniejszego sporu działania w dniu 9 marca 2010 r. nie było dokonywanie czynności prawnej wbrew wymogom ustawowym, sprzecznej z prawem, wręcz przeciwnie, uzgodnienie treści zamierzonego stosunku prawnego, sporządzenie jej w formie pisemnej, w tym dla potrzeb uzyskania zgody, gdy charakter zawartej czynności prawnej miała mieć dopiero z chwilą uzyskania zgody Ministra Skarbu Państwa. Z tą chwilą zgodnie z wyrażoną wolą, uzgodniona umowa miała być zawarta, nie zaś w dacie jej sporządzenia tj. 9 marca 2010 r., gdy wyrażenie zgody przez uprawniony organ wymagało przedstawienia projektu umowy – tekstu zawierającego jej postanowienia. Taka zaś zgoda została wyrażona 29 września 2010 r. i wtedy w stanie faktycznym sprawy można mówić o ukonstytuowaniu się stosunku prawnego umowy najmu pomiędzy stronami i z tą chwilą zgodnie z wolą stron, jak i przepisami prawa można mówić o zawarciu, dokonaniu przedmiotowej czynności prawnej. Wtedy też przystąpiono do jej realizacji. W sytuacji, gdy do ważności czynności prawnej wymagana jest przewidziana ustawowo zgoda osoby trzeciej, przed złożeniem oświadczenia wyrażającego zgodę czynność prawna nie jest czynnością dokonaną. W tym przypadku aktywność organ władzy publicznej w postaci wyrażenia zgody stanowi przesłankę kreowania stosunku prawnego, jeden z elementów ukształtowanej treściowo czynności prawnej, jest jednym z jego elementów konstytutywnych. Brak zgody powoduje, że czynność prawna nie została jeszcze dokonana w pełni ze względu na brak wszystkich elementów ją konstytuujących i jako taka nie wywołuje skutków prawnych.

Wskazać i podzielić przy tym należy pogląd wyrażony w doktrynie na gruncie regulacji art. 46 b ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, gdy taki sam charakter, cel ma przewidziany w art. 5 a – 5 c ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa wymóg uzyskania zgody ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa na dokonanie wskazanej w art. 5 a ustawy czynności prawnych państwowej osoby prawnej oraz określające tryb postępowania z tym związany w art. 5 b i c ustawy, że przepis art. 46 b ustawy uzależnia sankcje bezwzględnej nieważności od niewyrażenia zgody, nie zaś z samym niezachowaniem trybu przewidzianego w art. 46 a ustawy dotyczącego pozyskania zgody. Wskazać należy tutaj, że regulacja art. 5 a art. 2 ustawy o zasadach wykonywania czynności przysługujących Skarbowi Państwa, stanowiąca, że czynność prawna dokonana z naruszeniem obowiązku określonego w ust. 1 jest nieważna, odnosi to naruszenie do obowiązku uzyskania zgody, a co za tym idzie dotyczy z oczywistych względów czynności dokonanej bez wyrażonej w sposób wyraźny zgody wskazanego w tym przepisie organu. Z taką sytuacją nie mamy zaś do czynienia w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy, gdy pozwana uzyskała zgodę na zawarcie umowy o treści ukonstytuowanej przez strony i z chwilą jej uzyskania umowa stała się zawartą ważnie czynnością prawną.

Reasumując w świetle powyższego brak jest podstaw do uznania, że czynność datowana na 9 marca 2010 r. miała charakter czynności dokonanej, o której mowa w art. 5 a ust. 2 ustawy i, że w tej dacie doszło do zawarcia przez strony umowy najmu dotkniętej nieważnością, jak to za powodem przyjął Sąd Okręgowy w zaskarżonym wyroku. Z tych przyczyn zaskarżony wyrok podlegał zmianie na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.

Wobec zmiany rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego zmianie uległo również postanowienie o kosztach postępowania przed tym Sądem. Po myśli art. 98 i art. 99 k.p.c. kosztami tymi została obciążona strona powodowa jak strona przegrywająca. Na jedyny koszt poniesiony przez pozwaną złożyło się wynagrodzenie pełnomocnika wraz z opłatą skarbową w wysokości 3.617 zł.

Na tej samej podstawie orzeczono o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego. Powódka została zobowiązana do zwrotu pozwanej wszystkich poniesionych przez pozwaną kosztów, na które złożyły się: opłata od apelacji – 5.055 zł, wynagrodzenie pełnomocnika w postępowaniu apelacyjnym – 2.700 zł, wynagrodzenie pełnomocnika w postępowaniu kasacyjnym – 2.700 zł.

SSA Wiesława Namirska SSA Olga Gornowicz-Owczarek SSA Zofia Kołaczyk