Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Katowicach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 czerwca 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach w II Wydziale Karnym w składzie:

przy udziale prokuratora Prokuratury Rejonowej w Chorzowie Mariusza Jeziorowskiego

po rozpoznaniu w dniu 8 czerwca 2022 r. sprawy

1.  K. S. , córki J. i W., ur. (...) w S., oskarżonej z art. 304 kk i art. 286 § 1 kk w zw. z art. 294 § 1 kk w zw. z art. 12 § 1 kk przy zast. art. 11 § 2 kk;

2.  W. P. , syna P. i L., ur. (...) w Z., oskarżonego z art. 304 kk i art. 286 § 1 kk w zw. z art. 294 § 1 kk w zw. z art. 12 § 1 kk przy zast. art. 11 § 2 kk;

na skutek apelacji prokuratora i pełnomocnika oskarżycieli posiłkowych

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 13 kwietnia 2021 roku,

sygn. akt V K 261/19

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoznania.

SSA Marcin Schoenborn SSA Michał Marzec SSA Piotr Pośpiech

II AKa 341/21

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z dnia 13 kwietnia 2021 roku V K 261/19 uniewinnił oskarżonych K. S. i W. P. od zarzutu popełnienia czynu art. 304 § 1 kk i art. 286 § 1 kk w zw. z art. 294 § 1 kk w zw. z art. 11 § 2 kk.

Apelację od tego wyroku wnieśli prokurator i pełnomocnik oskarżycieli posiłkowych.

Prokurator zarzucił błąd w ustaleniach faktycznych i obrazę prawa procesowego, które miały wpływ na treść wyroku i wniósł o uchylenie wyroku do ponownego rozpoznania.

Pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego zarzucił błąd w ustaleniach faktycznych i obrazę prawa procesowego, które miały wpływ na treść wyroku i wniósł o uchylenie wyroku do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacje okazały się częściowo zasadne.

W sprawie odstąpiono od sporządzenia uzasadnienia z wykorzystaniem formularza albowiem odnoszenie się do wszystkich zarzutów postawionych w apelacjach, w sytuacji wydania wyroku o charakterze kasatoryjnym i konieczności ponowienia przez sąd I instancji postępowania dowodowego jest bezprzedmiotowe.

Czyn zarzucany oskarżonym był kumulatywnie kwalifikowany z art. 304 § 1 kk i art. 286 § 1 kk w zw. z art. 294 § 1 kk w zw. z art. 11 § 2 kk. Zarzut błędu w ustaleniach faktycznych, w pierwszej kolejności odnosi się w apelacji do znamion przestępstwa wyzysku kontrahenta z art. 304 § 1 kk i w tej części należy go uznać za zasadny. Zacząć wypada od tego, że czyn zarzucany oskarżonym został popełniony przed 30 maja 2020 roku, zatem stosuje się do nich przepis art. 304 kk w brzmieniu sprzed tej daty. Zaprezentowana ocena prawna musi uwzględniać zatem wyłącznie ówczesny stan prawny rozumiany nie tylko jako materialna treść przepisu, ale i obowiązującą wtedy w orzecznictwie jego wykładnie. Przepisy art. 304 chronią w ogólności zasady uczciwego obrotu, w szczególności zaś interesy majątkowe uczestników obrotu cywilnoprawnego, zarówno w sferze obrotu gospodarczego, jak i obrotu pozagospodarczego, przed wyzyskiem i lichwą. Istota czynu ujętego w art. 304 k.k. wiąże się z dwoma zasadniczymi znamionami. Po pierwsze, wykorzystaniem przymusowego położenia innej osoby. Po drugie, doprowadzeniem jej do zawarcia umowy obligującej ją do spełnienia świadczenia niewspółmiernego do świadczenia wzajemnego.

Te uwagi były w pierwszej kolejności konieczne w kontekście wskazanych w formularzu uzasadnienia zaskarżonego wyroku przyczyn uniewinnienia oskarżonych. Sąd Okręgowy odnosi się w nim wyłącznie do pierwszego ze wskazanych powyżej znamion tj. wykorzystania przymusowego położenia oskarżycieli posiłkowych. W pkt 3 formularza uzasadnienia, Sąd Okręgowy stwierdza, że sytuacja oskarżycieli posiłkowych była trudna, wskazując okoliczności w postaci konieczności wypłaty pensji, konieczności wsparcia dla dalszej działalności spółki oraz odmowy pomocy od innych podmiotów. Są to wywody świadczące, że znamię przymusowego położenia zostało zdaniem Sądu Okręgowego spełnione. W dalszej części analizując zachowanie oskarżonych ustala, że nie ma mowy o wyzyskaniu położenia pokrzywdzonych. Problem w tym, że Sąd Okręgowy dochodzi do tego wniosku w oparciu o przesłanki, które nie mogą mieć wpływu na odpowiedzialność oskarżonych. W rozumieniu znamion art. 304 § 1 kk osoba zawierająca umowę nie musi być nieporadna czy też niedoświadczona i może mieć świadomość niekorzystnej dla niej treści zawieranej umowy, a mimo to można na jej szkodę popełnić to przestępstwo. Wykorzystanie nieporadności, w przeciwieństwie do oszustwa z art. 286 § 1 kk, nie stanowi elementu znamion przestępstwa z art. 304 k.k. W przypadku przestępstwa wyzysku sprawca świadomie wykorzystuje przymusowe położenie drugiej osoby i z tej przyczyny zawiera z nią umowy mającą niekorzystne postanowienia dla drugiej strony. Niewykazanie tych okoliczności uniemożliwia przypisanie przestępstwa lichwy (zob. wyrok SN z 28.01.2010 r., III KK 260/09, LEX nr 570148). Dlatego też rozważania sądu I instancji, że pokrzywdzeni znali warunki umowy, że się na nie godzili, dobrowolnie podpisali akt notarialny, nikt inny nie udzieliłby im pomocy czy też są doświadczonymi przedsiębiorcami nie są wystarczające do przyjęcia, że nie doszło do popełnienia czynu z art. 304 § 1 kk. Dla bytu przestępstwa określonego w art. 304 § 1 nie ma także znaczenia, która ze stron wystąpiła z propozycją (ofertą) zawarcia umowy, o jakiej mowa w tym przepisie. Inicjatywa może pochodzić również od podmiotu znajdującego się w przymusowym położeniu (por. aprobująco G. Łabuda [w:] J. Giezek (red.), D. Gruszecka, N. Kłączyńska, G. Łabuda, A. Muszyńska, T. Razowski, Kodeks. Karny Komentarz, teza 5 do art. 304).Nie ma także znaczenia, że przed Sądem Okręgowym toczy się postępowanie dotyczące ważności umowy pożyczki oraz przewłaszczenia z dnia 3 marca 2017 roku, gdyż odpowiedzialność cywilna i karna, wobec treści art. 304 § 1 kk są niezależne.

Truizmem jest stwierdzenie, że to właśnie tacy przedsiębiorcy jak oskarżyciele posiłkowi mogą być przede wszystkim, jeśli nie wyłącznie, ofiarami przestępstwa wyzysku czy też lichwy. Wyzyskaniu przez oskarżonych przymusowego położenia pokrzywdzonych koresponduje z przywołanym w pkt 3 formularza uzasadnienia zaskarżonego wyroku argumentem, że żaden inny podmiot poza Indosem nie chciał udzielić wsparcia finansowego. Wartość domu, który stał się podstawą zabezpieczenia została ustalona bez jakiejkolwiek formalnej wyceny, po oględzinach dokonanych przez pracownika Indosu i według podanej przez niego zaniżonej, co dostrzega sąd I instancji, wartości. Takie zachowanie najdobitniej przekonuje o chęci wykorzystania przymusowej sytuacji pokrzywdzonych i zamiarze wymuszenia świadczenia niewspółmiernego. Jest oczywiste i nie wymaga dalszego uzasadnienia, że pokrzywdzeni zgodzili się na to z uwagi na sytuację finansową w jakiej się znajdowali. To, że oskarżyciele się na to godzili nie jest wystarczającym argumentem przemawiającym za niewinnością oskarżonych. Sąd Okręgowy pisze "pożyczkobiorcy nie mogą mieć pretensji o twarde warunki umowy". Otóż mogą i treść art. 304 § 1 kk obligowała Sąd Okręgowy do badania czy te "twarde warunki" nie stanowią świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym. W przepisie art. 304 k.k. ustawodawca wymaga, aby świadczenie wzajemne było niewspółmierne, jednak nie stopniuje tej niewspółmierności. Przed 30 maja 2020 roku nie było § 2 i 3 art. 304 § 1 kk, który w postaciach kwalifikowanych wprowadził jakiś punkt odniesienia. W orzecznictwie sądowym zwracało się uwagę przede wszystkim na element świadczenia wzajemnego za udzieloną pożyczkę, w tym na to jak należy rozumieć niewspółmierność świadczenia (zob. wyroki SN: z 15.12.1962 r., III KK 688/62, OSNKW 1963/10, poz. 184; z 5.03.2008 r., V KK 343/07, LEX nr 370257; z 27.03.2014 r., V KK 332/13, LEX nr 1463648). W orzeczeniach Sąd Najwyższy niewspółmierność świadczenia oceniał w podejściu ekonomicznym, poprzez wykazanie poczynionych nakładów i uzyskanie godziwego zysku według zasad uczciwego obrotu. Na gruncie art. 304 k.k. przyjmowano, że przewłaszczenie na zabezpieczenie nieruchomości o wartości wyraźnie przewyższającej wysokość niespłaconej pożyczki (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 29.09.2016 r., II AKa 101/16; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8.06.2016 r., II AKa 128/16); W zarzucie aktu oskarżenia wskazano trzy przejawy świadczenia niewspółmiernego: niewspółmiernie wysoka kara umowna, niewspółmierna prowizja oraz przewłaszczenie na zabezpieczenie nieruchomości, której wartość rażąco odbiegała od cen rynkowych . Kwestie te będą wymagały dokonania ocen w ponownym rozpoznaniu sprawy, gdyż sąd I instancji od tego obowiązku się nie tylko uchylił, ale w wypadku np. wartości przewłaszczonej nieruchomości w ogóle nie uwzględnił opinii biegłego pisząc, że nie miała znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie. Zasadą rzetelnego procesu jest kompleksowa ocena materiału dowodowego pod kątem wyczerpania przez oskarżonych wszystkich znamion zarzucanego im czynu. Skoro Sąd Okręgowy tego obowiązku nie wykonał, pomijając ocenę poczynienie jakichkolwiek ustaleń w przedmiocie podstawowego znamiona art. 304 § 1 kk, o czym była mowa powyżej, to trudna uznać, że rozpoznał sprawę rzetelnie. Z tego powodu zaskarżony wyrok należało uchylić do ponownego rozpoznania.

W ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy nie będzie związany ocenami faktycznym dokonanymi przez sąd I instancji, ale konieczne jest także odniesienie się do drugiego zarzutów obu apelacji kwestionujących ustalenia faktyczne także w zakresie przestępstwa z art. 286 § 1 kk. Zarzut ten nie jest zasadny. Przestępstwo oszustwa z art. 286 § 1 kk jest przestępstwem złożonym składającym się z dwóch czynności wykonawczych. W wypadku niniejszej sprawy, jak wynika z zarzutu aktu oskarżenia są to wyzyskanie błędu co do znaczenia i skutków zawartej umowy oraz doprowadzenie w chwili podpisania umowy pożyczki oraz umowy przewłaszczenia do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie nie mniejszej niż 400 000 złotych. Jeżeli chodzi o wyzyskanie błędu, to prokurator w akcie oskarżenia określił go wyłącznie skutkowo nie wskazując konkretnych zachowań, oskarżonych, które do tego błędu doprowadziły i już to podważa zasadność tego zarzutu. Błąd w rozumieniu przestępstwa oszustwa to fałszywe wyobrażenie, czyli urojenie lub nieświadomość, dotyczące faktów, zjawisk, stosunków, okoliczności dotyczących osób, jakości, liczby i wartości rzeczy, a także istniejących przepisów prawnych. Wyzyskanie błędu osoby rozporządzającej mieniem dotyczy sytuacji, w której przed podjęciem zachowania przez sprawcę osoba ta miała już fałszywe wyobrażenie o rzeczywistości, przy czym błąd polegający na nieświadomości lub urojeniu powstał bez udziału sprawcy. Wyzyskanie błędu polega więc na wykorzystaniu przez sprawcę już istniejących, niezgodnych z rzeczywistością opinii lub wyobrażeń osoby rozporządzającej mieniem (zob. wyrok SN z 27.10.1986 r., II KR 134/86) przy jednoczesnym braku jakiejkolwiek aktywności sprawcy zmierzającej do skorygowania błędnego wyobrażenia o rzeczywistości przez pokrzywdzonego (wyrok SN z 2.12.2002 r., IV KKN 135/00).W tym miejscu można powtórzyć, to co Sąd Okręgowy napisał w uzasadnieniu wyroku, że treść umowy była pokrzywdzonym znana i nie ujawniły się żadne uzasadnione wątpliwości podważające tezę, że podpisując umowę mieli mylne wyobrażenie co do podmiotu, z którym ją podpisują oraz jej treści. Próby tłumaczenia, że umowy nie czytali czy też jej nie rozumieli, czemu zresztą Sąd Okręgowy nie dał wiary, nie mogą mieć wpływu na ocenę, że oskarżeni nie mieli żadnych przesłanek do przypuszczeń, że pokrzywdzeni mają mylne wyobrażenie co do przedmiotu umowy i błąd ten chcą wyzyskać.

Także sposób sformułowania zarzutu w zakresie doprowadzenia do niekorzystnego rozporządzenia mieniem rodzi wątpliwości co do jego zasadności. Określenie co najmniej jest nieostre i nie wskazuje w jaki sposób wartość tego rozporządzenia została wyliczona. W apelacji brak jakiejkolwiek argumentacji w tym zakresie. Niekorzystne rozporządzenie w postaci przeniesienia własności nieruchomości na rzecz Indosu w chwili zawarcia umowy było zdarzeniem przyszłym.

W ponownym rozpoznaniu sprawy, które będzie wymagało powtórzenia postepowania dowodowego, obowiązkiem sądu będzie kompleksowa ocena zgromadzonego materiału dowodowego pod kątem wszystkich znamiona zarzucanego oskarżonym czynu, w tym jego strony podmiotowej.

SSA Marcin Schoenborn SSA Michał Marzec SSA Piotr Pośpiech