Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Katowicach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 21 września 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący :	SSA Piotr Wójtowicz (spr.)
Sędziowie :	SA Joanna Kurpierz SA Joanna Naczyńska
Protokolant :	Agnieszka Szymocha

po rozpoznaniu w dniu 15 września 2017 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa Syndyka masy upadłości Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej (...) w G. w upadłości likwidacyjnej

przeciwko C. P., J. P. i P. P.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Okręgowego w Częstochowie

z dnia 28 sierpnia 2014 r., sygn. akt I C 91/13,

1)  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 2. o tyle, że zasądzoną nim od pozwanych na rzecz powódki kwotę obniża do 150 003,46 (stu pięćdziesięciu tysięcy trzech i 46/100) złotych, w pozostałej zaś części powództwo oddala;

2)  w pozostałej części apelację oddala;

3)  przyznaje adwokatowi P. O. od Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Częstochowie) 8 856 (osiem tysięcy osiemset pięćdziesiąt sześć) złotych, w tym 1 656 (tysiąc sześćset pięćdziesiąt sześć) złotych podatku od towarów i usług, za pomoc prawną udzieloną pozwanym w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym.

SSA Joanna Naczyńska

SSA Piotr Wójtowicz

SSA Joanna Kurpierz

Sygn. akt I ACa 629/17

UZASADNIENIE

W uwzględnieniu powództwa Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej (...) w G. ( dalej: (...)) przeciwko pozwanej R. S. jako dłużniczce hipotecznej, której nieruchomość obciążona była hipoteką kaucyjną, o zapłatę stanowiących sumę kaucyjną 180000,-zł, z ograniczeniem egzekucji do nieruchomości obciążonej hipoteką, Sąd Okręgowy w Częstochowie wydał dnia 1 lutego 2012 r. w postępowaniu nakazowym nakaz zapłaty. Po wniesieniu od tego nakazu zarzutów R. S. zmarła, a postępowanie zostało podjęte z udziałem jej spadkobierców: C. P., J. P. i P. P., od których Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 28 sierpnia 2014 r., po uchyleniu wydanego przeciwko zmarłej R. S. nakazu, zasądził solidarnie dochodzoną kwotę z zastrzeżeniem, że postępowanie egzekucyjne w stosunku do pozwanych może zostać wszczęte wyłącznie do obciążonej hipotecznie nieruchomości.

Sąd Okręgowy poczynił następujące ustalenia:

Hipoteka kaucyjna została w dniu 26 marca 2008 r. ustanowiona przez R. S. jako kolejne zabezpieczenie spłaty udzielonej przez powódkę A. P. pożyczki i zabezpieczała ją, odsetki oraz koszty do wysokości 180000,-zł. W dniu 17 października 2008 r. A. P. popełnił samobójstwo i z tego względu nieskuteczne okazało się inne zabezpieczenie pożyczki w postaci przelewu wierzytelności wynikającej z zawartej przezeń umowy ubezpieczenia na życie. Pismem z dnia 10 grudnia 2010 r. powódka wezwała R. S. do zapłaty 169537,25 zł z odsetkami, a powództwo przeciwko niej wytoczyła w dniu lutego 2012 r.

Na podstawie tych ustaleń Sąd Okręgowy, stosując (z uwagi na datę powstania hipoteki) przepisy ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece w brzmieniu sprzed dokonanej ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 131, poz. 1075) nowelizacji, wynikającym z tekstu jednolitego opublikowanego w Dz.U. z roku 2001, nr 124 poz. 1361 ze zm., przyjął, że wierzytelność hipoteczna z tytułu pozostałej do spłaty kwoty pożyczki stała się wymagalna w dniu śmierci pożyczkobiorcy. Nie uwzględnił obrony spadkobierców R. S., którzy podnieśli zarzut przedawnienia roszczenia oraz kwestionowali dopuszczalność jego dochodzenia od dłużników hipotecznych bez wcześniejszej próby zaspokojenia się od spadkobierców dłużnika osobistego lub z innych ustanowionych w umowie pożyczki zabezpieczeń. Wskazał, że w myśl zdania pierwszego art. 77 u.k.w.h. przedawnienie wierzytelności hipotecznej nie wpływa na uprawnienia wierzyciela hipotecznego, wobec czego właściciel obciążonej nieruchomości nie może skutecznie bronić się tym zarzutem, i że zasada ta dotyczy również zabezpieczonych hipoteką kaucyjną przedawnionych odsetek ustawowych od wierzytelności hipotecznej, ponieważ art. 104 u.k.w.h., jako przepis szczególny, wyłączał zastosowanie zdania drugiego art. 77 u.k.w.h. Odnosząc się do pozostałych zarzutów, wyjaśnił Sąd, że w wypadku ustanowienia różnych zabezpieczeń wierzytelności wybór drogi zaspokojenia swojego roszczenia należy do wierzyciela, skorzystanie z zabezpieczenia rzeczowego nie stanowi zatem nadużycia prawa podmiotowego, i że wierzycielka wyliczyła swoje roszczenie, a pozwani wyliczenia tego nie podważyli.

W apelacji od opisanego wyroku pozwani zakwestionowali istnienie zabezpieczonego długu oraz zarzucili zaniechanie ustaleń, czy powódka uzyskała zaspokojenie od spadkobierców dłużnika osobistego, i niezgodne z żądaniem pozwu ujęcie w wyroku treści ich obowiązku, a także wadliwe rozpatrzenie zarzutu przedawnienia.

W dalszym toku postępowania, w związku z ogłoszeniem upadłości likwidacyjnej powodowej (...), po stronie pozwanej działał syndyk jej masy upadłości.

Wyrokiem z dnia 24 września 2015 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach oddalił apelację pozwanych. Podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że właściciel obciążonej hipoteką nieruchomości, mimo że nie zaciągał długu, jest dłużnikiem rzeczowym i spoczywa na nim obowiązek zaspokojenia wierzyciela, surowszy nawet niż ciążący na dłużniku osobistym, bo nie podlagający przedawnieniu.

Sąd odwoławczy uznał ten pogląd za dominujący i znajdujący potwierdzenie w treści art. 319 k.p.c. W konsekwencji przyjął, że zbędne było ustalanie spadkobierców dłużnika osobistego i zakresu ich odpowiedzialności; wyjaśnił też, że zamieszczenie w wyroku zastrzeżenia przewidzianego w art. 319 k.p.c. następuje z urzędu, niezgłoszenie takiego żądania nie miało zatem znaczenia. Co do przedawnienia wierzytelności hipotecznej w części obejmującej odsetki podzielił Sąd ów stanowisko Sądu Okręgowego, że ustanowiona we wrześniu 2008 r. hipoteka kaucyjna zabezpieczała też odsetki i inne koszty, ponieważ stosował się do niej szczególny przepis art. 104 u.k.w.h. w związku z art. 102 ust. 1 i 2 u.k.w.h., który wyłączał w tym zakresie zastosowanie zdania drugiego art. 77 u.k.w.h., i w związku z tym mieszczące się w kwocie tej hipoteki odsetki uznał za nieprzedawnione.

Skargę kasacyjną, skierowaną przeciwko całości wyroku Sądu Apelacyjnego, pozwani oparli na podstawie naruszenia prawa materialnego i zarzucili błędne zastosowanie art. 65 u.k.w.h., polegające na przyjęciu, że ciąży na nich dług rzeczowy, oraz niewłaściwe niezastosowanie art. 117 k.c. i art. 77 u.k.w.h., polegające na nieuwzględnieniu zarzutu przedawnienia. Wnieśli w związku z tym o wydanie wyroku reformatoryjnego, oddalającego ich powództwo, lub o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach do ponownego rozpoznania.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Najwyższy wyrok Sądu Apelacyjnego uchylił w części oddalającej apelację pozwanych w zakresie 62479,79 zł i orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach, w pozostałej zaś części skargę kasacyjną oddalił.

Podzielił Sąd Najwyższy stanowisko Sądu Apelacyjnego, że uprawnienie wierzyciela hipotecznego w stosunku do dłużnika rzeczowego w świetle art. 65 u.k.w.h. ma charakter obligacji realnej. Wskazał też, że nie mają skarżący racji, dopatrując się wygaśnięcia ich odpowiedzialności w tym, że „dłużnika już nie ma”, takie bowiem założenie wyłącza przyjęta w polskim prawie spadkowym, wynikająca z art. 935 k.c. zasada, że każdy spadek musi być odziedziczony.

Przesądził jednocześnie Sąd Najwyższy, że powództwo w niniejszej sprawie rozpoznane zostać winno w oparciu o przepisy ustawy o księgach wieczystych i hipotece w ich brzmieniu po nowelizacji. Zwrócił przy tym uwagę, że nie może to wpływać na zakres zabezpieczenia hipotecznego, jeżeli bowiem hipoteka powstała jako prawo rzeczowe o określonym zakresie przedmiotowym, zakres ten nie ulega zmianie, chyba że przewiduje to szczególny przepis ustawowy, ale z art. 10 ustawy nowelizującej nie można odczytać tego rodzaju normy. W związku tym zgodził się, że w niniejszej sprawie zakres zabezpieczenia hipotecznego podlega ocenie w oparciu o art. 104 u.k.w.h., choć ten został w wyniku nowelizacji uchylony. Nie zaakceptował jednak prezentowanego w orzecznictwie poglądu, że jest to norma szczególna w stosunku nie tylko do art. 69, ale i do zdania drugiego art. 77 u.k.w.h., uprawniająca wierzyciela hipotecznego do uzyskania w granicach sumy zaspokojenia i przedawnionej należności głównej, i przedawnionych odsetek. Podkreślił, że przedawnienie roszczeń jest regułą stabilizującą stosunki prawne i gwarantującą pewność obrotu oraz że odstępstwo od niej wymaga przepisu ustawowego (art. 117§1 k.c.), a przedawnienie wierzytelności hipotecznych w sposób szczególny kształtuje art. 77 u.k.w.h., który przewiduje, że upływ terminu przedawnienia nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia, w swym zdaniu drugim jednak ogranicza dokonany wyłom w działaniu instytucji przedawnienia wskazując, że nie stosuje się go do roszczenia o odsetki (w brzmieniu obowiązującym do 19 lutego 2011 r.) lub (w brzmieniu po nowelizacji) do roszczenia o świadczenia uboczne. Wyjaśnił, że choć art. 104 określał przedmiot zabezpieczenia hipoteką kaucyjną w sposób odmienny niż art. 69 u.k.w.h. w odniesieniu do hipoteki zwykłej, a zakres zabezpieczenia był oczywiście szerszy (na co wyraźnie wskazywał art. 102 ust. 2 u.k.w.h., przewidujący możliwość wykorzystania hipoteki kaucyjnej do zabezpieczenia roszczeń związanych z wierzytelnością hipoteczną, lecz nie objętych z mocy ustawy hipoteką zwykłą) rozszerzenie to nie jest jednak równoznaczne z wprowadzeniem wyłączenia skutków przedawnienia idącego dalej niż to przewidziane w zdaniu pierwszym art. 77 u.k.w.h.

W konsekwencji stwierdził Sąd Najwyższy, że stanowisko Sądu Apelacyjnego, że zarzucane przez pozwanych przedawnienie zabezpieczonej wierzytelności nie ma znaczenia dla uprawnień wierzycielki, uzasadnione jest jedynie w zakresie niespłaconego kapitału, natomiast nie ma podstaw w odniesieniu do wierzytelności odsetkowej, i że tym ostatnim zakresie zarzut naruszenia art. 77 u.k.w.h. i art. 117 k.c. był uzasadniony. Z tych względów uznał Sąd ten za konieczne uchylenie skarżonego wyrok jedynie w części dotyczącej wierzytelności odsetkowej i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania, oddalając jednocześnie skargę kasacyjną w tym zakresie, w jakim zmierzała ona do podważenia orzeczenia uwzględniającego powództwo w odniesieniu do należności głównej.

Rozpoznający ponownie sprawę Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

W świetle wyroku Sądu Najwyższego, który oddalił skargę kasacyjną w zakresie, w jakim kwestionowała ona w ogóle istnienie po stronie pozwanych obowiązku względem strony powodowej, samą zasadę odpowiedzialności rzeczowej pozwanych uznać przyjdzie za przesądzoną, i to nie tylko w odniesieniu do ostatecznie już zasądzonej należności głównej, ale i co do odsetek. Przesądził w szczególności Sąd Najwyższy o bezzasadności zarzutów podważających odpowiedzialność pozwanych z uwagi na „nieistnienie” już dłużnika osobistego.

Na obecnym etapie postępowania spór sprowadza się zatem do tego, czy stronie powodowej należą skapitalizowane odsetki w wysokości 62479,79 zł, a więc w kwocie stanowiącej różnicę między sumą kaucyjną (180000,-zł) a już prawomocnie i ostatecznie wynoszącą 117520,21 zł kwotą należności głównej.

W związku z wyjaśnieniem przez Sąd Najwyższych istotnych w sprawie kwestii prawnych i wobec kompletności materiału dowodowego i poprawności poczynionych na jego gruncie ustaleń, zgłoszone przez pozwanych w piśmie procesowym z dnia 4 lipca 2017 r. uznać należało za nieistotne w rozumieniu art. 227 k.p.c., co prowadzić musiało do ich oddalenia.

Z istoty nie istniejącej już hipoteki kaucyjnej wynika, że zabezpieczała ona w granicach sumy kaucyjnej, w tym przypadku wynoszącej 180000,-zł, roszczenia i w zakresie należności głównej, i w zakresie należności ubocznych, w tym w szczególności w zakresie naliczanych od tej należności odsetek.

Dokonana ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. nowelizacja ustawy o księgach wieczystych i hipotece instytucję hipoteki kaucyjnej zniosła samą instytucję hipoteki kaucyjnej, pozostawiła jednak pewne odnoszące się do niej szczególne regulacje, w swym art. 10 ust. 2 bowiem nakazywała stosowanie przepisów w brzmieniu dotychczasowym do tych hipotek kaucyjnych zabezpieczających roszczenia związane z wierzytelnością hipoteczną, które powstały przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej i nie były z mocy ustawy objętych hipoteką zwykłą.

Na tle tego unormowania przyjmowało się na ogół, że w przypadku hipotek kaucyjnych powstałych przed dniem wejścia w życie noweli stosuje się unormowania dotychczasowe, w tym w szczególności dawny art. 104 u.k.w.h., który (odmiennie niż art. 69 u.k.w.h.) obejmował zabezpieczeniem odsetki i koszty mieszczące się w sumie kaucyjnej, nie tylko te objęte z mocy ustawy hipoteką zwykłą. Z przepisu tego wywodzono (jak zresztą w sprawie niniejszej uczyniły to i Sąd Okręgowy, i rozpoznający uprzednio sprawę Sąd Apelacyjny), że dopóki hipoteka istnieje, przedawnieniu nie podlegają i należność główna, i naliczane od niej odsetki, stanowi on bowiem w stosunku do art. 77 ust. 1 u.k.w.h. lex specialis.

Odmienny pogląd, jaki w motywach swego wyroku w sposób dla Sądu Apelacyjnego wiążący (art. 398 ²⁰ k.p.c.) wyraził Sąd Najwyższy, każe uznać, że na gruncie art. 118 k.c. także w stosunku do dłużników rzeczowych, jakimi są pozwani, roszczenie o odsetki, jako o świadczenie z istoty swej okresowe, przedawniło się w zakresie, w jakim naliczone one zostały za okres poprzedzający o więcej niż 3 lata czynność bieg przedawnienia w rozumieniu art. 123§1 k.c. przerywającą, jaką było w tym przypadku wniesienie pozwu. Skoro pozew w sprawie niniejszej wniesiony został w dniu 20 stycznia 2012 r., powód skutecznie domagać się mógł odsetek naliczonych od 20 stycznia 2009 r., oczywiście tylko w takich granicach, w jakich mieściłyby się one w sumie kaucyjnej. Nie było natomiast możliwości naliczania dalszych odsetek, za okres po wniesieniu pozwu, roszczenie takie bowiem nie zostało w sprawie zgłoszone.

Przed wyliczeniem sumy odsetek, jakiej powód skutecznie za okres nie przedawniony może się domagać, rozstrzygnąć trzeba kwestię, według jakiej stopy należy to uczynić. Na gruncie obecnej sprawy w grę teoretycznie wchodzą trzy rozwiązania: można przyjąć (jak domagała się tego strona powodowa) odsetki jak przy zobowiązaniach przeterminowanych, które w okresie nie przedawnionym wynosiły łącznie 74868,41 zł, odsetki ustawowe (art. 481§1 k.c.) w związku z opóźnieniem w zapłacie, wreszcie odsetki „zwykłe”, określone w zawartej z A. P. umowie pożyczki, które w okresie nie przedawnionym wynosiły 9,5% rocznie (k. 331) i których suma w tym okresie wyniosła 33483,25 zł.

Spośród tych trzech możliwości wykluczyć można od razu drugą z nich, w stosunkach upadłej Kasy z A. P. obowiązywał bowiem reżim umowny, to w treści tej łączącej ich umowy poszukiwać zatem należy rozwiązania.

Umowa pożyczki zawarta została na warunkach określonych w regulaminie (k. 144 i nast.), do którego odsyłał jej punkt 19.

Zgodnie z §24 regulaminu w przypadku niespłacania długu należność staje się przeterminowaną, a w myśl §9 w związku z §29 regulaminu roszczenie o zwrot kapitału staje się (co do zasady) wymagalne w razie ustania członkostwa pożyczkobiorcy w Kasie. Z kolei stosownie do §15 i §21 statutu (k. 153 i nast.) udzielającej pożyczki (obecnie upadłej) Kasy członkostwo w niej ustawało, między innymi, wskutek śmierci członka. Z unormowań tych wysnuć należy następujące wnioski:

Skutkująca ustaniem członkostwa w Kasie i – tym samym – wymagalnością roszczenia o zwrot kapitału śmierć członka (choćby, jak w tym przypadku, samobójcza) nie powoduje sama przez się wygaśnięcia umowy, w istniejący dotychczas (zmodyfikowany wskutek tej śmierci) stosunek umowny w miejsce zmarłego wchodzą jego następcy prawni, na których (co do zasady) spocząć winien obowiązek zwrotu kapitału, jeśli, oczywiście, spadek przyjmą i jeśli nie skorzystaliby (z uwagi na datę zgonu A. P.) z ochrony wynikającej z ograniczenia ich odpowiedzialności do stanu czynnego spadku. Znalezienie spadkobierców (w ostateczności spadkobiercy generalnego) było rzeczą wierzycielskiej Kasy, a zaniechanie tego nie upoważniało jej do uznania wynikającej z umowy jej należności za przeterminowaną z tej tylko przyczyny, że pierwotny jej dłużnik utracił byt prawny, a jego następców nie ustaliła w sposób prawem spadkowym przewidziany. Odmienne odczytanie przywołanych wyżej norm statutowych i postanowień regulaminu prowadziłoby do trudnej w kontekście zasad współżycia społecznego w Rzeczypospolitej Polskiej do zaakceptowania sytuacji, w której profesjonalna instytucja finansowa zastrzega dla siebie i poprzez swoją bierność osiąga nieuzasadnione korzyści ze śmierci swego dłużnika, który za życia w zasadzie prawidłowo ze swego zobowiązania się wywiązywał. Nie bez znaczenia dla takiej oceny jest potoczne (ale potocznie używane także przez instytucje finansowe) określanie podwyższonych odsetek od należności przeterminowanych mianem odsetek „karnych”, taki bowiem w istocie charakter one mają, trudno tymczasem „karać” kogoś, kto nie żyje lub o swoim obowiązku w ogóle nie wie.

Skoro upadła Kasa w świetle powyższych wywodów uprawniona była do naliczania względem następców dłużnika osobistego jedynie odsetek określonych w umowie pożyczki, nie może domagać się odsetek wyższych, przewidzianych dla należności przeterminowanych (a więc odsetek „karnych”) także od dłużnika rzeczowego (dłużników rzeczowych).

Suma naliczonych za okres nie przedawniony według określonej w umowie pożyczki stopy procentowej odsetek wynosi, jak już wyżej wskazano, 33483,25 zł, tylko taką kwotę zatem, niezależnie od wynoszącej 117520,21 zł już ostatecznie zasądzonej kwoty kapitału, należało od pozwanych na rzecz strony powodowej jeszcze zasądzić; roszczenie dalej idące na uwzględnienie nie zasługiwało.

Nie uszło uwagi Sądu Apelacyjnego, że po 17 października 2008 r., to jest po dniu śmierci A. P., pozwani niespornie dokonali na rzecz wierzycielskiej Kasy wpłat (5 maja 2009 r. 300,-zł i 7 maja 2009 r. 200,-zł). Wpłaty te nie mogły jednak zostać odliczone od wskazanej wyżej sumy odsetek z tej przyczyny, że wierzyciel miał w świetle zdania drugiego art. 451§1 k.c. prawo zaliczyć je przede wszystkim na związane z długiem świadczenia uboczne (w tym przypadku na poczet odsetek za okres poprzedzający 20 stycznia 2009 r.).

Ostatecznie zatem zaskarżony wyrok należało zmienić przez obniżenie zasądzonej zaskarżonym wyrokiem od pozwanych na rzecz strony powodowej należności do sumy wyliczonych wyżej odsetek oraz już ostatecznie zasądzonej kwoty należności głównej (33483,25 zł+117520,21 zł), czyli do 150003,46 zł, i oddalenie powództwa w pozostałej części.

Z powyższych względów na podstawie art. 386§1 k.p.c. i art. 385 k.p.c. Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji.

Ponieważ pozwani nie ponieśli żadnych kosztów, korzystali bowiem ze zwolnienia od nich i z opłaconej przez Skarb Państwa pomocy prawnej, a powód wniosku o zwrot kosztów nie złożył, nie było przesłanek rozliczania między stronami kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.

O wynagrodzeniu pełnomocnika pozwanych z urzędu orzeczono na podstawie §22 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 2015 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu w związku ze stosownymi przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata ustanowionego z urzędu.

SSA Joanna Naczyńska SSA Piotr Wójtowicz SSA Joanna Kurpierz