Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Katowicach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 marca 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący :	SSA Roman Sugier
Sędziowie :	SA Anna Bohdziewicz SO del. Lucyna Morys-Magiera (spr.)
Protokolant :	Anna Wieczorek

po rozpoznaniu w dniu 16 marca 2017 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego (...)Spółki Jawnej w K.

przeciwko A. W.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną i zapłatę

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 22 grudnia 2015 r., sygn. akt I C 385/14

1)  oddala apelację co do rozstrzygnięć zawartych w zaskarżonym wyroku w punktach 1 i 3 – co do kwoty 4 827 (cztery tysiące osiemset dwadzieścia siedem) złotych;

2)  zasądza od pozwanej na rzecz powoda 5 400 (pięć tysięcy czterysta) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego;

3)  uchyla zaskarżony wyrok w punktach 2 i 3 – ponad kwotę 4 827 (cztery tysiące osiemset dwadzieścia siedem) złotych i w tym zakresie przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Katowicach, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

SSO del. Lucyna Morys-Magiera

SSA Roman Sugier

SSA Anna Bohdziewicz

Sygn. akt I A Ca 1066/16

UZASADNIENIE

Powódka Przedsiębiorstwo Handlowo - Usługowe (...) sp.j. w

K. wystąpiła z pozwem przeciwko A. W., domagając się:

- uznania za bezskuteczną w stosunku do niej umowy darowizny z dnia 21 kwietnia 2009 roku zawartej przed notariuszem J. D. w Kancelarii Notarialnej w D., Rep. A nr(...), na mocy której dłużnik P. W. darował pozwanej udział w jednej drugiej części w prawie wieczystego użytkowania nieruchomości położonej w D., objętej księgą wieczystą Sądu Rejonowego w D. numer (...), a to w celu zaspokojenia wierzytelności wynikających z tytułu wykonawczego - nakazu zapłaty Sądu Rejonowego w Myszkowie z dnia 23 marca 2009r., sygnatura akt I Nc 36/09, w kwocie 48190zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu,

- zasądzenia od pozwanej kwoty 51210zł z ustawowymi odsetkami od kwoty 37 210zł od dnia 14 stycznia 2009r., od kwoty 10 980zł od dnia 29 stycznia 2009r., od kwoty 3020zł od dnia wniesienia pozwu,

- zwrotu kosztów procesu od pozwanej.

W uzasadnieniu powódka podała, że w sprawie spełnione zostały przesłanki skargi pauliańskiej określone w art. 527 kc w związku z art. 528 kc, ponieważ przysługują jej wierzytelności wobec P. W., który dokonał darowizny prawa użytkowania wieczystego nieruchomości na rzecz pozwanej - swojej żony - z pokrzywdzeniem powódki, gdyż wskutek tej czynności P. W. stał się niewypłacalny, a dokonując jej miał świadomość pokrzywdzenia powódki. Wskazywała nadto, że w związku ze zbyciem przez pozwaną w dniu 25 października 2013r. prawa wieczystego użytkowania gruntu K. G., powódka nie mogąc skutecznie pozwać kolejnej osoby trzeciej na podstawie art. 531 § 2 kc, wynosi o zasądzenie od pozwanej wartości korzyści, którą uzyskała od dłużnika w wyniku zawarcia krzywdzącej dla powódki darowizny.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu, zarzucając, że skarga wniesiona została po upływie terminu zawitego określonego w art. 534 kc, iż nie zachodzi związek przyczynowy pomiędzy zaskarżoną czynnością a

niewypłacalnością dłużnika, zaskarżona czynność nie była nieodpłatna, dłużnik dokonując zaskarżonej czynności nie działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a nadto podnosiła, że gdyby nie doszło do dalszego zbycia nieruchomości powódka i tak nie uzyskałaby zaspokojenia z udziału w przedmiotowej nieruchomości w pełnym zakresie, gdyż jego wartość w dacie dokonania zaskarżonej czynności była niższa niż wierzytelność powódki. Wskazywała, że w wyniku dalszego zbycia nieruchomości powódka nie doznała szkody, ponieważ na nieruchomości ustanowione były hipoteki i egzekucja prowadzona przez powódkę byłaby w całości nieskuteczna, cena jaką uzyskała ze sprzedaży nieruchomości w dniu 3 lutego 2010r. była w istocie ekwiwalentem poczynionych przez nią na nieruchomości nakładów, kolejna sprzedaż nieruchomości w dniu 25 października 2013r. na rzecz

K. G. nie rodzi jej odpowiedzialności oraz nie jest wzbogacona, gdyż zużyła w całości korzyść uzyskaną ze sprzedaży nieruchomości na spłatę zadłużenia powstałego w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, nastąpiło przedawnienie roszczenia o zapłatę.

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 22 grudnia 2015r. Sąd Okręgowy w punkcie 1 uznał za bezskuteczną uznał za bezskuteczną w stosunku do powódki umowę darowizny zawartą w dniu 21 kwietnia 2009 r. przed notariuszem J. D. w Kancelarii Notarialnej w D., rep. A nr (...) na mocy której P. W. darował pozwanej A. W. udział w wysokości 1/2 (jedna druga) części w prawie użytkowania wieczystego działki nr (...) położonej w D. przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w D. prowadzi księgę wieczystą nr (...), a to w celu zaspokojenia wierzytelności wynikających z prawomocnego nakazu zapłaty Sądu Rejonowego w Myszkowie z dnia 23 marca 2009 r., sygn. akt I Nc 36/09, w punkcie 2 zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 51.210 zł (pięćdziesiąt jeden tysięcy dwieście dziesięć złotych) z ustawowymi odsetkami od kwot:

- 37210zł (trzydzieści siedem tysięcy dwieście dziesięć złotych) od 14 stycznia2009r.,

- 10.980 zł (dziesięć tysięcy dziewięćset osiemdziesiąt złotych) od 29 stycznia 2009r.,

- 3.020 zł (trzy tysiące dwadzieścia złotych) od 28 listopada 2013 r.,

z tym że zastrzegł pozwanej prawo do powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie jej odpowiedzialności do kwoty 75.000 zł (siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych), w punkcie 3 zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 10.263 zł (dziesięć tysięcy dwieście sześćdziesiąt trzy złote) tytułem kosztów procesu.

Sąd Okręgowy ustalił, iż pozwana A. W. i dłużnik P. W. od dnia 4 września 1993r. pozostają w związku małżeńskim. W dniu 2 grudnia 2005r. pozwana wraz z mężem nabyli prawo wieczystego użytkowania działki gruntu oznaczonej numerem geodezyjnym (...), o powierzchni 2675 m ^{( 2 )}, położonej w D. przy ulicy (...), objętej Księgą Wieczystą Sądu Rejonowego w D. KW nr (...) oraz udział w jednej trzeciej części w prawie użytkowania wieczystego działki gruntu oznaczonej numerem geodezyjnym (...) o powierzchni 1553 m ^{( 2)} położonej w D. przy ulicy (...), objętej Księgą Wieczystą Sądu Rejonowego w D. KW nr (...), za cenę brutto w łącznej kwocie 87 574,94zł. Ustalono, że nieruchomość tę nabyto w związku z prowadzoną przez pozwaną działalnością gospodarczą pod nazwą Przedsiębiorstwo Handlowo - Usługowe ,(...) mgr A. W. w D., aktem notarialnym z 2 grudnia 2005r., Rep. A numer (...). Na sfinansowanie części kosztów zakupu nieruchomości pozwana w dniu 30 listopada 2005r. zaciągnęła kredyt w (...) Bank (...) SA w kwocie 50000zł na okres do dnia 31 grudnia 2010r., a pozostała kwota na zakup nieruchomości w wysokości 19 074,94zł pochodziła ze środków własnych pozwanej i jej męża. Na zabezpieczenie spłaty kredytu na nieruchomości ustanowiona została hipoteka zwykła w kwocie 50 000zł oraz hipoteka kaucyjna do kwoty 15 000zł. Ustalono, że aktem notarialnym z dnia 1 października 2008r., Rep. A numer (...), A. W. i P. W. ustanowili rozdzielność majątkową po myśli art. 50 i 51 ^{( 1 )}krio.

Sąd pierwszej instancji stwierdził, że w okresie od 1 października 2008r. do 2 lutego 2009r. pozwana wyrównała, utwardziła, ogrodziła i postawiła na nieruchomości baraki, a następnie rozpoczęła budowę hali produkcyjnej, wartość poczynionych przez nią inwestycji wyniosła 116 998zł.

Nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 23 marca 2009r., sygn. akt l Nc 36/00, Sąd Rejonowy w Myszkowie zasądził od P. W. na rzecz powódki kwotę 48 190zł z ustawowymi odsetkami i kosztami postępowania.

Ustalono, że w dniu 21 kwietnia 2009r. w Kancelarii Notarialnej w D. przed notariuszem J. D., P. W. i A. W. zawarli umowę darowizny, Rep. A numer (...), na mocy której P. W. darował

pozwanej swój udział w wysokości jednej drugiej części w prawie wieczystego użytkowania nieruchomości położonej w D. przy ulicy (...),

oznaczonej numerem geodezyjnym (...), o powierzchni 2875 m ^{( 2)}, przy czym wartość darowanego udziału strony umowy określiły na kwotę 50 000zł. Tym samym aktem notarialnym P. W. darował swojemu małoletniemu synowi M. W., reprezentowanemu przez matkę A. W., nieruchomości zabudowaną o wartości 400 000zł, położoną w D., objętą Księgą Wieczystą Sądu Rejonowego w D. numer (...).

W dniu 23 czerwca 2009r. powódka złożyła wniosek do Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w D. E. G. o wszczęcie egzekucji przeciwko dłużnikowi P. W., postępowanie pod sygn. Km 1102/09 umorzono jako bezskuteczne postanowieniem z 7 kwietnia 2011r. po ustaleniu, że

przeciwko dłużnikowi prowadzonych jest jeszcze 10 innych postępowań, a zadłużenie w pozostałych sprawach wynosi 1 144 727,88zł.

Sąd Okręgowy ustalił, że decyzją z 26 października 2009r. nr (...) Oddział w S. Inspektorat W D. orzekł, że zaległości pozwanej z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych na dzień wydania decyzji wynoszą 197.899,52zł. W celu zabezpieczenia tych należności ZUS obciążył przedmiotową nieruchomość hipoteką przymusową; we wrześniu 2009r. pozwana zalegała także ze spłatą kredytu wobec Banku (...) na kwotę 15543,61zł), a w listopadzie 2010r. otrzymała zawiadomienie o wszczęciu egzekucji

komorniczej z wniosku (...) Bank (...) SA.

W dniu 3 lutego 2010r. pozwana sprzedała K. K. (1) i T. K., wspólnikom spółki cywilnej Firma Handlowo - Usługowa (...) Spółka Cywilna w D., prawo użytkowania wieczystego działki gruntu oznaczonej numerem geodezyjnym (...), o powierzchni 2675 m ^{( 2 )}położonej w D. przy ulicy (...), a także usytuowane na tej działce stanowiące odrębną nieruchomość urządzenia, objęte Księgą Wieczystą Sądu Rejonowego w D. numer (...), za cenę brutto 150 000zł, której część przeznaczyła pozwana na spłatę zadłużenia wobec ZUS i kredytodawców.

W dniu 28 marca 2013 roku K. K. (1), J. K. i A. W., działający jako wspólnicy spółki cywilnej Firma Handlowo - Usługowa (...) Spółka Cywilna w D., sprzedali A. W. prawo wieczystego użytkowania

przedmiotowej nieruchomości, a także prawo własności usytuowanych na tej działce

urządzeń za cenę 172 200zł brutto.

Jak stwierdzono, pismem z 24 września 2013r., doręczonym pozwanej dnia 15 października 2013r., powódka wezwała pozwaną do zaspokojenia wierzytelności przysługującej jej wobec P. W. wynikającej z wspomnianego nakazu zapłaty Sądu Rejonowego w Myszkowie, pod rygorem wystąpienia z pozwem o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną.

Kolejną umową sprzedaży z 25 października 2013r., Rep. A nr(...), pozwana sprzedała prawo wieczystego użytkowania przedmiotowej nieruchomości, a także prawo własności usytuowanych na tej działce urządzeń w postaci hali na szkielecie stalowym nietrwale z gruntem związanej o powierzchni użytkowej około 230 m2 , nawierzchni z płyt betonowych użytkowane] jako parking oraz ogrodzenia z siatki i płyt betonowych za cenę 166 050zł brutto, na rzecz K. G..

Jak ustalono, prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w D. z dnia 31 lipca 2013r., sygn. akt Vll K 590/11, P. W. został uznany za winnego tego, że 21 kwietnia 2009r. w D., działając w celu udaremnienia wykonania m.in. nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Rejonowy w Myszkowie z 23 marca 2009r., sygn. akt l Nc 36/09, darował umową zawartą w formie aktu notarialnego, Repertorium A nr (...), M. W. nieruchomość położoną w D. przy ulicy (...), objętą Księgą Wieczystą Sądu Rejonowego w D.numer (...) oraz A. W. udział w jednej drugiej części w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości położonej w D. przy ulicy (...), objętej Księgą Wieczystą Sądu Rejonowego w D. numer (...), zagrożonych zajęciem, czym uszczuplił zaspokojenie swoich wierzycieli, w tym między innymi powódki, to jest popełnienia czynu stanowiącego występek określony w art. 300 § 2 k.k. i za to z mocy tego artykułu został skazany na karę dwóch lat pozbawienia wolności z zawieszeniem na okres lat pięciu oraz karę grzywny.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że obecnie dłużnik P. W. nie prowadzi już działalność gospodarczej, nie pracuje, nie posiada żadnego majątku. Pozwana nadal prowadzi działalność gospodarczą pod firmą Przedsiębiorstwo Handlowo - Usługowe (...), jest wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (...) w D., w której dłużnik jest prokurentem, ale spółka ta zarejestrowana 29 września 2010r. nie rozpoczęła dotychczas działalności.

W tym stanie rzeczy uznał Sąd Okręgowy, że powództwo zasługuje w całości na uwzględnienie. Przywołał regulację art. 527 kc wskazując, że czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w stopniu wyższym, niż był przed dokonaniem czynności, zaś zgodnie z jego § 3 jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Powołał się przy tym na normę art. 528 kc, zgodnie z którą nawet udowodnienie przez osobę trzecią, że nie wiedziała i - mimo zachowania najwyższej staranności - nie mogła się dowiedzieć o pokrzywdzeniu wierzycieli, nie zwalnia jej od odpowiedzialności wobec

wierzyciela, zaś pozwana, na podstawie umowy darowizny, uzyskała korzyść majątkową nieodpłatnie.

Sąd pierwszej instancji zważył zatem, iż dla uwzględnienia powództwa wystarczające było wykazanie, że P. W. w chwili dokonywania zaskarżonej czynności darowizny był dłużnikiem powódki i jego dług istnieje do dnia dzisiejszego, darowizna pociągnęła za sobą niewypłacalność dłużnika lub też pogłębiła już istniejącą niewypłacalność, dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.

Uznał następnie, że umowa pozwanej z P. W. była nieodpłatna, kierując się jej literalną treścią (art. 65 § 2 kc) i stanowiła umowę darowizny, a nie umowę częściowego podziału majątku wspólnego, jak twierdziła pozwana. Za bezsporne uznał, że w chwili dokonania zaskarżonej czynności wierzytelność powódki w stosunku do P. W. istniała i dotychczas nie została zaspokojona, a nadto wskutek zaskarżonej czynności darowizny dłużnik stał się niewypłacalny.

Za niewypłacalność rozumieniu art. 527 § 2 kc uznał niemożność spełnienia świadczenia przez dłużnika, wynikającą z braku środków finansowych na zaspokojenie wierzytelności w chwili żądania zaspokojenia, przy czym niemożność oznacza taki stan majątku dłużnika, w którym egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego nie może przynieść zaspokojenia wierzytelności pieniężnej przysługujące] przeciwko temu dłużnikowi.

Jako niewypłacalność w wyższym stopniu Sąd Okręgowy uznał utrudnienie i odwleczenie zaspokojenia oraz wskazał, że przesłanka pokrzywdzenia musi istnieć w czasie wystąpienia z powództwem pauliańskim i w trakcie procesu, aż do jego zakończenia.

Niewypłacalność dłużnika badał na chwilę wystąpienia przez wierzyciela ze skargą paulińską, przy czym czynność prawna musi stanowić warunek nieodzowny stanu niewypłacalności.

Mając na uwadze ustalone w sprawie okoliczności faktyczne, Sąd pierwszej instancji stwierdził, że dłużnik P. W. jest nadal niewypłacalny, gdyż nie posiada majątku ani dochodów, z których możliwe byłoby zaspokojenie wierzytelności powódki. Zważył, że również zaskarżona czynność prawna, a nie tylko darowizna nieruchomości na rzecz syna, doprowadziła do stanu niewypłacalności dłużnika, bowiem darował on swej żonie udział w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości o znacznej wartości, wyzbywając się istotnego składnika majątkowego w stosunku do ciążącego na nim zadłużenia.

Stwierdził dalej Sąd, że egzekucja dokonana z darowanego prawa być może nie pokryłaby pełnej kwoty zadłużenia P. W. wobec powódki, jednakże stan ten by niewątpliwie zmniejszyła. Gdyby dłużnik zaskarżonej czynności nie dokonał, powódka mogłaby skierować egzekucję do przedmiotowego prawa i w konsekwencji zwiększyć szanse na zaspokojenie znacznej części swej wierzytelności.

Wskazał, że tylko pozwana była dłużnikiem osobistym wierzycieli hipotecznych i zadłużenie wobec nich sukcesywnie spłacała, a kiedy sprzedawała nieruchomość K. G. byli oni w pełni zaspokojeni. Podkreślał, że wierzyciel prowadzący egzekucję z majątku osoby trzeciej zgodnie z art. 532 kpc korzysta z pierwszeństwa przed wszystkimi wierzycielami osoby trzeciej, również wymienionymi w art. 1025 § 1 pkt 2 - 8 kpc, że hipoteki ustanowione były na całej nieruchomości, a powódka w następstwie uznania czynności prawnej za bezskuteczną wobec niej

mogłaby prowadzić egzekucję tylko z udziału w tej nieruchomości. Podkreślał, że hipoteki w tym wypadku nie zalicza się na cenę nabycia ani nie obniża się o jej kwotę wartości nieruchomości.

Sąd Okręgowy wskazał, że P. W. w chwili zawierania z pozwaną umowy darowizny wiedział o istnieniu zobowiązania, ponieważ nakaz zapłaty wydano przeciwko niemu w dniu 23 marca 2009r., w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia pozostawał od 14 i 29 stycznia 2009r., zaś umowę darowizny zawarł w dniu 21 kwietnia 2009r. W ocenie Sądu pierwszej instancji dłużnik działał również ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, gdyż pomimo wiedzy o istniejącym zadłużeniu, wyzbył się składnika majątkowego o znacznej wartości bez żadnego ekwiwalentu, czego skutkiem jest brak możliwości wyegzekwowania przez powódkę

swej należności. Przyjął nadto, zgodnie z art. 11 kpc, iż skoro dłużnik został prawomocnie skazany za to, że w celu udaremnienia wykonania m.in. orzeczenia Sądu Rejonowego w Myszkowie z dnia 23 marca 2009 r., sygn. akt l Nc 36/09, uszczuplił zaspokojenie m.in. powódki w ten sposób, iż darował udziały w nieruchomościach zagrożonych zajęciem, objętych księgami wieczystymi Sądu Rejonowego w D. numer (...) i (...), bo działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.

Wobec powyższego uznano za spełnione zostały wszystkie przesłanki do uznania zaskarżonej czynności prawnej za bezskuteczną wobec powódki.

Sąd Okręgowy stwierdził nadto, że nie był uzasadniony zarzut pozwanej wniesienia skargi po upływie terminu zawitego określonego w art. 534 kc, gdyż pięcioletni termin do wniesienia skargi biegnie od daty zaskarżonej czynności, która miała miejsce 21 kwietnia 2009r., zaś pozew wniesiony został 27 listopada 2013r.

Za uzasadnione uznał także żądanie od pozwanej zapłaty na podstawie art. 405 i 406 kc, uznając, że uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia się w drodze egzekucji z przedmiotów majątkowych, które w następstwie czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły, nie jest jedynym skutkiem uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną. Przyjął, że gdy osoba trzecia rozporządziła przedmiotem przysporzenia w okolicznościach niepozwalających na zastosowanie art. 531 § 2 kc, istnieje możliwość dochodzenia od osoby trzeciej przez wierzyciela, względem którego czynność dłużnika została uznana za bezskuteczną, roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, powołując się na orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia: 27 lutego 2004r., V CK 272/03; 30 września 2004 r., IV CK 30/04; 3 lutego 2005r., ll CK 412/04; 27 stycznia 2006r., lll CSK 120/05; 12 czerwca 2008 r., Ill CZP 55/08; 24 lutego 2011r., lll CZP 132/10) oraz poglądy prezentowane w literaturze i doktrynie.

Sąd Okręgowy wskazał, że wyrok wydany w wyniku uwzględnienia powództwa opartego na art. 527 § 1 kc ma charakter konstytutywny, a skutek w postaci bezskuteczności czynności względem wierzyciela następuje z mocą wsteczną od chwili jej dokonania.

Wskazał, że z przedmiotu darowizny na rzecz pozwanej powódka powinna się móc zaspokoić w sposób przewidziany w art. 532 kc, a w zakresie, w jakim do tego nie doszło, odpowiednia wartość pozostała w majątku pozwanej. Podnosił, że czynność ta jest wprawdzie ważna, niemniej z mocy wyroku pauliańskiego bezskuteczna od samego początku względem wierzyciela - aby mógł się on zaspokoić z jej przedmiotu w drodze egzekucji, nie może więc stanowić tytułu prawnego usprawiedliwiającego nabycie przez osobę trzecią korzyści, którą rozporządził dłużnik, przeznaczeniem bowiem tej korzyści jest użycie jej w celu zaspokojenia wierzyciela. Uznał, że spełnione zostały wszelkie przesłanki dla zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia w trybie art. 405 i 406 kc, a dla oceny stanu wzbogacenia pozwanej przyjął cenę, którą uzyskała pozwana od nabywców, dokonując odsprzedaży prawa wieczystego użytkowania nieruchomości i prawa własności posadowionych na niej urządzeń w dniu 3 lutego 2010r., czyli 150000zł, jako odzwierciedlającą wartość rynkową tych praw. Przyjmując zatem, że stan wzbogacenia pozwanej to połowa ceny uzyskanej przy odsprzedaży nieruchomości, czyli kwota 75 000 zł, Sąd zasądził od pozwanej na rzecz powódki dochodzoną pozwem kwotę, jednakże z ograniczeniem odpowiedzialności pozwanej na podstawie art. 319 kpc do wysokości wzbogacenia

odpowiadającego wartości udziału dłużnika w przedmiotowej nieruchomości, skoro na dzień zamknięcia rozprawy przysługująca powódce wobec dłużnika wierzytelność łącznie z odsetkami przekraczała już kwotę 75 000 zł.

Nadmienił nadto, że jeżeli chodzi natomiast o poczynione przez pozwaną na nieruchomość nakłady, w tym zakresie przysługują pozwanej stosowne roszczenia.

Sąd pierwszej instancji ocenił zgłoszony zarzut przedawnienia roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jako nieuzasadniony. Zważył, że zobowiązane to ma charakter bezterminowy, a termin spełnienia świadczenia nadchodzi z momentem wezwania (art. 455 kc). Uznał, że skoro dla wydania orzeczenia uwzględniającego roszczenie wierzyciela o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia przez osobę trzecią, musi też zapaść w stosunku do tej osoby orzeczenie uznające czynność prawną dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela, stąd termin przedawnienia roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia nie może zacząć biec przed datą orzeczenia uznającego czynność prawną dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela.

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 98 kpc.

Apelację od tego wyroku w całości wniosła pozwana, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego w postaci art. 534 kc w zw. z art. 123 § 1 pkt 1 kc i art. 200 § 3 kpc poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, polegające na uznaniu bezskuteczności czynności prawnej w sytuacji, gdy powództwo w tym zakresie zostało skutecznie wniesionego po upływie pięcioletniego terminu zawitego. Pozwana uzasadniała, iż zaskarżona czynność prawna miała miejsce dnia 21 kwietnia 2009r., zaś pozew wniesiono do Sądu właściwego 4 czerwca 2014r. Jej zdaniem wniesienie powództwa do Sądu niewłaściwego w dniu 27 listopada 2013r. nie przerwało biegu terminu przedawnienia roszczenia.

Podnosiła skarżąca nadto, iż doszło do sprzeczności istotnych ustaleń Sądu pierwszej instancji z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego polegającą na błędnym uznaniu, że zaskarżona czynności miała charakter bezpłatny, podczas gdy sensem jej był podział majątku wspólnego małżonków i zwrot nakładów pozwanej na nieruchomość, na braku ustalenia poniesienia przez pozwaną nakładów na nieruchomość zwiększających jej wartość rynkową w okresie między zaskarżoną czynnością a zbyciem, na braku ustalenia, że w dacie dalszego zbycia nieruchomości 3 lutego 2010r. zadłużenie pozwanej i dłużnika zabezpieczone hipotekami obciążającymi to prawo wynosiło 172079,16zł i przewyższało tym samym wartość tego prawa. Powoływała się ponadto na błędne ustalenie, że w zamian za korzyści uzyskane na skutek zaskarżonej czynności uzyskała w wyniku dalszego zbycia udziału w nieruchomości gotówkę w wysokości 75000zł, podczas gdy w cenie uwzględnione było 22% podatku VAT, a transakcja dotyczyła nie tylko nieruchomości, ale i urządzeń posadowionych na niej później przez pozwaną.

Apelująca zarzucała, iż doszło do niewyjaśnienia okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sporu w niniejszej sprawie w postaci niewiedzy pozwanej o działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli i świadomością tego stanu, podnoszonej przez pozwaną wbrew domniemaniu z art. 527 § 3 kc.

Motywowała nadto, iż chociaż czynność prawna zbycia nieruchomości była nazwana darowizną, jednakże w istocie miała ona charakter odpłatny, bowiem nakłady pozwanej przewyższały wartość gruntu i przeniesienie własności nieruchomości na pozwaną stanowiło na jej rzecz zwrot nakładów poniesionych na majątek dłużnika i wspólny. Uzasadniała, iż darowizna stanowiła zatem, zgodnie ze zgodnym zamiarem stron, element podziału majątku wspólnego. Wobec odpłatności czynności podnosiła pozwana, iż niesłuszne było zastosowanie domniemań z art. 527 § 3 kc, a nadto wskazywała, że gdyby miała świadomość działania męża z pokrzywdzeniem wierzycieli, spodziewałaby się również możliwości kierowania przez nich roszczeń do nieruchomości i nie czyniłaby na nią nakładów.

Zdaniem apelującej doszło nadto do naruszenia przepisów prawa materialnego w postaci art. 405 kc poprzez jego błędne zastosowanie i uznanie, iż w rezultacie dalszego zbycia przez osobę trzecią przedmiotu czynności prawnej uznanej za bezskuteczną osoba trzecia uzyskuje korzyść majątkową bezpodstawnie, podczas gdy jest to czynność prawna ważna i skuteczna.

Skarżąca podnosiła również, iż doszło do naruszenia przepisów prawa materialnego w postaci art. 6 kc w zw. z art. 405 kc w zw. z art. 406 kc poprzez uwzględnienie żądania zapłaty w całości, mimo braku wykazania przez powoda wysokości korzyści majątkowej uzyskanej przez pozwaną na skutek dalszego zbycia przedmiotu bezskutecznej czynności prawnej oraz naruszenie art. 405 kc w zw. z art. 406 kc i w zw. z art. 532 kc w zw. z art. 1025 § 1 pkt 5 kpc przez błędne zastosowanie i przyjęcie, że gdyby pozwana nie dokonała dalszego zbycia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości, powód zaspokoiłby się udziału w tym prawie z pierwszeństwem przed wierzycielami hipotecznymi, podczas gdy korzystali oni z ustawowego pierwszeństwa w tym zakresie a korzyść pozwanej z kolejnego zbycia prawa została przeznaczona na spłatę tych wierzycieli.

Zarzucała nadto naruszenie przepisów prawa materialnego w zakresie art. 117 § 2 kc w zw. z art. 118 kc w zw. z art. 120 § kc w zw. z art. 121 kc w zw. z art. .527 § 1 kc w zw. z art. 532 kc w zw. z art. 405 kc w zw. z art. 406 kc w zw. z art. 455 kc poprzez ich błędną wykładnię polegającą na uznaniu, że termin przedawnienia roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia osoby trzeciej wynikającego z dalszego zbycia przedmiotu czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela nie może zacząć biec przed wydaniem orzeczenia uznającego tę czynność za bezskuteczną względem wierzyciela oraz przez błędne ich zastosowanie polegające na uwzględnieniu powództwa o zapłatę mimo przedawnienia roszczenia i zgłoszenia zarzutu przedawnienia przez pozwaną.

Apelująca twierdziła, iż w wypadku skargi paulińskiej nie powinno być mowy o bezpodstawnym wzbogaceniu osoby trzeciej, bowiem druga z czynności jest prawnie ważna i skuteczna, że niesłusznie uznano, iż wartość wzbogacenia pozwanej jest równa połowie ceny sprzedaży nieruchomości brutto, nie zaś - ewentualnie - netto. Podnosiła nadto, że nie uwzględniono, iż przedmiotem transakcji były także nakłady pozwanej na nieruchomość, które zatem nie powinny być objęte bezskutecznością oraz że należało o ich wartość pomniejszyć cenę netto sprzedaży nieruchomości.

Skarżąca wnosiła zatem o zmianę kwestionowanego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej zwrotu kosztów postępowania za obie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Powódka wniosła o oddalenie apelacji pozwanej i zwrot kosztów postępowania odwoławczego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanej w znacznej mierze była nieuzasadniona.

Za nietrafny wypadało uznać zarzut naruszenia art. 534 kc poprzez przyjęcie braku przedawnienia roszczenia roszczenia o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, zgłoszonego w niniejszej sprawie. Istotne jest, że powództwo wniesiono wprawdzie do Sądu Rejonowego w D., uznanego następnie za niewłaściwy rzeczowo. Wskazać jednak należy na regulację art. 123 § 1 pkt 1 kc, która przewiduje przerwanie biegu przedawnienia przez każdą czynność przed Sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia Jak ponadto stanowi art. 200 § 3 kpc, czynności dokonane w Sądzie niewłaściwym pozostają w mocy.

Zważyć wypada, iż nie każda czynność wierzyciela podjęta w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia spowoduje przerwanie biegu przedawnienia; konieczne jest, aby czynność taka podjęta została przed właściwym organem (zasada legalizmu). Tylko właściwy organ państwowy (sąd albo komornik) skorzystać może ze środków przymusu w celu wyegzekwowania roszczenia. Skuteczność wniesienia powództwa nie jest tu uzależniona od właściwości rzeczowej czy miejscowej Sądu, a jedynie – organu, przed którym podjęto czynność (por. także: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1999r., I PKN 167/99). Skutek w postaci złożenia powództwa mógłby być zniesiony jedynie w wypadku zwrotu, czy cofnięcia pozwu, co jednak nie miało miejsca w niniejszej sprawie. Kwestionowana czynność prawna został dokonana 21 kwietnia 2009r., natomiast pozew do Sądu wniesiono skutecznie w dniu 27 listopada 2013r. Zarzut przedawnienia roszczenia słusznie więc został uznany z niezasadny, tym samym nie doszło do zarzucanego naruszenia przepisów prawa materialnego w zakresie art. 534 kc w zw. z art. 123 § 1 pkt 1 kc i art. 200 § 3 kpc poprzez ich niewłaściwe zastosowanie.

Za nieskuteczne uznano zarzuty dotyczące sprzeczności istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, podnoszone w apelacji, a odnoszące się do skargi pauliańskiej. W szczególności prawidłowo został oceniony charakter kwestionowanej czynności prawnej pomiędzy pozwaną a dłużnikiem w postaci umowy z dnia 21 kwietnia 2009r. Z treści umowy wynika bowiem jasno, iż dotyczyła ona czynności nieodpłatnym – darowizny udziału w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości. Zawiera ona wszelkie wymagane elementy umowy darowizny określonej we przepisach art. 888 – 902 kc, natomiast stanowisko skarżącej, zgodnie z którym winno się ją traktować jako umowę odpłatną, dotyczącą podziału majątku wspólnego stron i rozliczenie nakładów pozwanej, nie znajduje poparcia w materiale dowodowym. Umowa została zawarta w formie aktu notarialnego, korzystającego z przymiotu szczególnego zaufania co do formy i treści, została zredagowana przy udziale profesjonalisty mającego obowiązek dbałości o to, by umowa odpowiadała należycie woli stron. W świetle nie tylko tytułu umowy, ale przede wszystkim treści jej postanowień, brak jest podstaw do uznania, iżby intencją stron były inne rozrządzenia, niż wynikające z zapisów umowy, w tym o charakterze odpłatnym, a udział profesjonalisty w sporządzeniu umowy gwarantować ma jej zgodność z przedstawioną przez strony intencją. Podzielić wypada w całości rozważania Sądu pierwszej instancji co do wykładni oświadczeń woli stron umowy, prowadzące do trafnego wniosku, iż pozwaną z dłużnikiem łączyła umowa pod tytułem darmym, z wszelkimi tego konsekwencjami w zakresie dowodzenia przesłanek pokrzywdzenia wierzyciela w osobie powódki.

Brak było przy tym podstaw do przyjęcia za skarżącą konieczności przyjęcia obalenia domniemania ustanowionego w art. 527 § 3 kc i dokonania odrębnej oceny stanu świadomości pozwanej jako osoby bliskiej co do działania dłużnika z wiedzą o pokrzywdzeniu wierzycieli, z uwagi na treść przesłuchania pozwanej. Zdaniem Sądu Odwoławczego pozwana jako żona prowadzącego działalność gospodarczą dłużnika, sama także działająca w obrocie, jako osoba bliska była zorientowana w kwestiach stosunków majątkowych wynikających z prowadzenia firm, zaś pozostały w sprawie materiał dowodowy, służący ustaleniom faktycznym, z których wyłania się spójny całokształt okoliczności sprawy, pozwala na przyjęcie, iż domniemanie to nie zostało obalone, a pozwana posiadała wiedzę o świadomości pokrzywdzenia wierzycieli ze strony jej męża w wyniku umowy darowizny prawa użytkowania wieczystego nieruchomości. Deklarowana przez pozwaną w przesłuchaniu jako strony niewiedza, nie została poparta jakimkolwiek materiałem dowodowym, a ustalone fakty w sprawie nie przemawiają za uznaniem jej twierdzeń za wiarygodne.

Jeżeli natomiast chodzi o nakłady poniesione przez pozwaną na nieruchomość, powołane w apelacji, godzi się zaznaczyć, iż stanowić one mogą przedmiot odrębnych rozliczeń pomiędzy pozwaną a innymi podmiotami i pozostają poza sferą badania i ustalania w ramach niniejszego postępowania. Intencją stron umowy było bezsprzecznie przekazanie na rzecz pozwanej udziału dłużnika w użytkowaniu wieczystym nieruchomości, z pozostawieniem pozwanej nakładów przez nią poniesionych na posesję objętą umową i taki też skutek osiągnięto.

Odnosząc się do zarzutu braku ustalenia wysokości zobowiązania zabezpieczonego hipotekami obciążającymi prawo użytkowania wieczystego nieruchomości w dniu 3 lutego 2010r., gdy pozwana dokonała jej dalszego zbycia oraz jej stosunku do wartości nieruchomości, należy wskazać, iż zobowiązania te stanowiły obowiązki osobiste pozwanej, regulowane do tego czasu na bieżąco; nie sposób także przyjąć, iżby z całą pewnością były one zaspokojone z obciążonej nieruchomości w pełnej wysokości. Trudno także hipotetycznie za skarżącą przyjmować, iżby wierzyciele ci z całą pewnością korzystali w przyszłości z bezwzględnego pierwszeństwa w zaspokojeniu wyłączając w ten sposób możliwość zaspokojenia się powódki z nieruchomości. Ustanowione hipoteki stanowiły bowiem jedynie zabezpieczenie spłaty zobowiązania, natomiast nie sposób uznać, że faktycznie byłyby one zrealizowane do pełnej wysokości z wyłączeniem praw powódki.

Słusznie uznał Sąd pierwszej instancji, iż zachodziły przesłanki do uznania przedmiotowej umowy za bezskuteczną w stosunku do powódki, nie zaistniało więc w tej mierze naruszenie pozostałych przepisów prawa materialnego, uwzględniane przez Sąd Odwoławczy w urzędu. W świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego wypadało bowiem przyjąć, iż dłużnik wyzbył się pod tytułem darmym majątku w postaci udziału w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości na rzecz pozwanej umową z 21 kwietnia 2009r. , nie uzyskując w ten sposób żadnego ekwiwalentu, działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela – powódki, doprowadzając do niemożności jej zaspokojenia. Wiedziała o tym także pozwana, jak już wyżej wskazano, która nadto uzyskała korzyść majątkową w wyniku umowy darowizny zawartej z dłużnikiem. Zasadnie przyjęto w ustalonym stanie faktycznym stan niewypłacalności dłużnika. Spełnione zostały zatem przesłanki uwzględnienia powództwa o uznanie wskazanej w pozwie czynności prawnej za bezskuteczną, określone w normie art. 527 § 1 - 3 kc.

Rozstrzygnięcie uwzględniające powództwo, zawarte w punkcie 1 zaskarżonego wyroku było zatem trafne.

Tym samym zasadne było również wyrzeczenie o kosztach procesu w zakresie dotyczącym tego rozstrzygnięcia, a zatem co do kwoty 4827zł, na którą składa się opłata od uwzględnionego powództwa w kwocie 2410zł, stosownie do ustalonej wartości przedmiotu sporu w tej części, wynagrodzenie pełnomocnika powódki będącego radcą prawnym w wysokości 2400zł oraz opłata skarbowa od pełnomocnictwa w wysokości 17zł, oparte o przepis art. 98 § 1 i 3 kpc.

Z tych to przyczyn oddalono apelację pozwanej jako bezzasadną w stosunku do rozstrzygnięcia zawartego w punkcie 1 zaskarżonego wyroku oraz w związku z tym – w punkcie 3 zaskarżonego wyroku co do kwoty 4827zł (cztery tysiące osiemset dwadzieścia siedem złotych), na zasadzie art. 385 kpc.

Wobec powyższego zasądzono od przegrywającej pozwanej na rzecz powódki kwotę 5400zł (pięć tysięcy czterysta złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego, na zasadzie art. 98 § 1 i 3 kpc w zw. z art. 99 kpc. Wynagrodzenie pełnomocnika powódki będącego radcą prawnym ustalono w oparciu o normy § 2 pkt 6 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych, mając na uwadze wartość przedmiotu zaskarżenia tegoż rozstrzygnięcia.

W pozostałej natomiast części zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu i sprawę w tym zakresie przekazano do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Katowicach na zasadzie art. 386 § 4 kpc.

Sąd Apelacyjny zważył, iż rozstrzygnięcie w przedmiocie świadczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia należnego powódce od pozwanej było co najmniej przedwczesne.

W istocie, jak słusznie wskazał to Sąd pierwszej instancji, wyrok dotyczący uznania za bezskuteczną w stosunku do powódki czynności prawnej zdziałanej z udziałem pozwanej na zasadzie art. 527 § 1 kc, ma charakter konstytutywny, odnosi przy tym skutek wsteczny, zatem czynność prawna jest ważna, a jedynie dotknięta bezskutecznością względną.

Zdaniem Sądu Odwoławczego możliwe jest dochodzenie łącznie roszczenia z tytułu skargi paulińskiej oraz świadczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, w jednym postępowaniu. Taką formalną możliwość dopuszcza się w doktrynie, podobny pogląd prezentowany jest w orzecznictwie Sądu Najwyższego (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 25 października 2012r. I CSK 139/12, Biuletyn Izby Cywilnej Sądu Najwyższego rok 2013, Nr 12, Wyrok Sądu Najwyższego z 30 września 2004r., IV CK 30/04, niepubl.).

Obok zaskarżenia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią, wierzyciel ma możliwość wystąpienia bezpośrednio przeciwko osobie trzeciej także o zasądzenie na jego rzecz odpowiedniej kwoty (art. 405kc). Koniecznym jest jednak uzyskanie prawomocnego wyroku paulińskiego, przesądzającego o zasadzie odpowiedzialności osoby trzeciej. Roszczenie kondycyjne ma bowiem swoje źródło w skardze paulińskiej i nie może być od niej oderwane. Z drugiej strony wierzyciel może też, z powołaniem się już na prawomocny wyrok uwzględniający powództwo o ubezskutecznienie wytoczone przeciwko osobie trzeciej, wystąpić z odrębnym powództwem o zapłatę (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego 2005r., II CK 412/04, niepubl.).

Wierzyciel może zatem poszukiwać ochrony przed niewypłacalnością dłużnika przez bezpośrednie żądanie zasądzenia od osoby trzeciej sumy, jaką by pozyskał w wyniku egzekucji prowadzonej z majątku dłużnika (art. 405 kc). Warunkiem sine qua non jest jednak uprzednie uzyskanie przez wierzyciela prawomocnego wyroku, w którym czynność prawna osoby trzeciej z dłużnikiem zostanie uznana wobec niego za bezskuteczną. Wyrok taki ma bowiem charakter konstytutywny i nie może go zastąpić przesłankowe ustalenie bezskuteczności w procesie przeciwko osobie trzeciej o zapłatę (tak: uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 24 lutego 2011r., III CZP 132/10, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna rok 2011, Nr 10, poz. 112, str. 530, wyrok Sądu Najwyższego z 25 października 2012r., ibidem, uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2004 r., IV CK 30/04, niepubl. ).

Wymagalność roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z art. 405 kc następuje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia co do uznania czynności dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. Wówczas wierzyciel bowiem uzyskuje możliwość żądania zaspokojenia swojej wierzytelności. Tymczasem zapadłe w niniejszej sprawie rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji w tym przedmiocie nie jest jeszcze prawomocne. Stąd zaskarżone orzeczenie w tej części należało uchylić i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.

Zbędnym w tej sytuacji stało się odnoszenie do merytorycznych zarzutów apelacji pozwanej co do rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego w zakresie żądania zapłaty, jego zasadności także w związku ze zgłoszonym skutecznie zarzutem przedawnienia oraz prawidłowości ustalenia wysokości świadczenia. Kwestie te będą bowiem objęte ponownym rozpoznaniem przez ten Sąd.

Zadaniem Sąd pierwszej instancji będzie przy ponownym rozpatrywaniu sprawy poddanie badaniu zasady odpowiedzialności pozwanej w kontekście jej przesądzenia przez prawomocne orzeczenie sądowe, a nie jedynie przesłankowego stwierdzenia, w zakresie uznania czynności prawnej pozwanej, której dotyczy spór, za bezskuteczną wobec powódki.

Konsekwencją powyższego rozstrzygnięcia było pozostawienie Sądowi Okręgowemu w Katowicach rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego w tym zakresie, zgodnie z normą art. 108 § 2 kpc.

SSO (del.) Lucyna Morys – Magiera SSA Roman Sugier SSA Anna Bohdziewicz