Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Katowicach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 czerwca 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący :	SSA Roman Sugier
Sędziowie :	SA Zofia Kawińska-Szwed SO del. Ewa Solecka (spr.)
Protokolant :	Anna Wieczorek

po rozpoznaniu w dniu 13 czerwca 2014 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa P. J.

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej w W.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Częstochowie

z dnia 5 listopada 2013 r., sygn. akt I C 292/13

1)  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób że powództwo oddala i odstępuje od obciążania powoda kosztami procesu;

2)  nie obciąża powoda kosztami postępowania apelacyjnego.

IACa 187/14

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Częstochowie zasądził od pozwanego (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz powoda P. J. kwotę 100 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1 października 2012 roku i kwotę 3 617 zł (trzy tysiące sześćset siedemnaście złotych) tytułem zwrotu kosztów procesu oraz nakazał pobrać od pozwanego (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Częstochowie kwotę 5 000 zł tytułem zwrotu kosztów sądowych, których powód nie miał obowiązku uiścić.

P. J. wnosił o zasądzenie na jego rzecz od pozwanego (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwoty 100 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1 października 2012r. i kosztami procesu.

Pozwany (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w W. wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu.

Sąd Okręgowy ustalił , że w dniu 28 kwietnia 2008r. powód P. J. zawarł z pozwanym umowę Ubezpieczenia (...), potwierdzoną polisą nr (...). Pismem z dnia 11 marca 2012r. pozwany poinformował powoda o możliwości skorzystania z nowej oferty ubezpieczenia, tzw. Wariantu Specjalnego. W ofercie podano m.in., iż ubezpieczenie to stanowi dodatkowe zabezpieczenie w razie śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego; formalności związane ze skorzystaniem z oferty zostały ograniczone do minimum : aby potwierdzić wybór Wariantu Specjalnego wystarczy przed rocznicą ubezpieczenia wpłacić składkę w wysokości wskazanej w ofercie. W ofercie rocznicowej załączonej do pisma z dnia 11 marca 2012r. pozwany przedstawił powodowi trzy warianty, w tym Wariant Specjalny, który wymagał uiszczenia składki w kwocie 155 zł 16 gr. Powód zdecydował się na ten wariant umowy i w dniu 19 kwietnia 2012r. dokonał wpłaty składki w wysokości wskazanej w ofercie, tj. w kwocie 155 zł 16 gr. Wpłata ta wpłynęła na konto pozwanego w dniu 24 kwietnia 2012r. Wariant Specjalny obejmował nową Dodatkową Umowę Ubezpieczenia w razie Śmierci albo Niezdolności do Pracy wskutek Wypadku Komunikacyjnego przewidującą świadczenie ubezpieczeniowe w kwocie 100 000 zł, do której miały zastosowanie Ogólne Warunki Dodatkowej Umowy Ubezpieczenia w razie Śmierci albo Niezdolności do Pracy wskutek Wypadku Komunikacyjnego ( (...)).

W dniu 26 kwietnia 2012r. powód uległ wypadkowi komunikacyjnemu, w wyniku którego doznał wielonarządowego urazu, czego następstwem jest całkowity paraliż ciała od części piersiowej w dół.

Pozwany odmówił powodowi wypłaty świadczenia z tytułu niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego wskazując, iż wypadek w związku z którym powód wystąpił z roszczeniem, miał miejsce w dniu 26 kwietnia 2012r., tymczasem ochrona ubezpieczeniowa na podstawie umowy dodatkowej ubezpieczenia z tytułu śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego rozpoczęła się w dniu 28 kwietnia 2012r., a więc w chwili zdarzenia ubezpieczeniowego nie była jeszcze świadczona ochrona ubezpieczeniowa.

Wskazując, że stan faktyczny był bezsporny, Sąd Okręgowy zważył , co następuje :

Stosownie do art. 385 ¹ §1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Zdaniem Sądu I instancji , taki charakter ma zapis §5 ust. 2 Ogólnych Warunków Dodatkowej Umowy Ubezpieczenia w razie Śmierci albo Niezdolności do Pracy wskutek Wypadku Komunikacyjnego ( (...)) mających zastosowanie do umowy ubezpieczenia łączącej strony, tzw. Wariantu Specjalnego, który to zapis stanowił podstawę odmowy wypłaty stosownego świadczenia przez pozwanego jako ubezpieczyciela na rzecz powoda. Stosownie do powołanego uregulowania, pierwszym dniem ubezpieczenia w pierwszej dodatkowej umowie ubezpieczenia jest: rocznica ubezpieczenia najbliższa po ofercie albo data wpłaty składki – w zależności od tego, który z tych dni jest późniejszy. W niniejszej sprawie ma zastosowanie art. 385 ³ pkt 22 k.c., który stanowi, że w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta. Świadczeniem ubezpieczonego jest zapłata składki, a świadczeniem wzajemnym zakładu ubezpieczeń spełnianym w zamian za uiszczaną składkę nie jest odszkodowanie w ubezpieczeniach majątkowych bądź suma ubezpieczenia w ubezpieczeniach osobowych, a ponoszenie ryzyka ich wypłaty, czyli zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej. Kwestionowane uregulowanie OWU powoduje zatem znaczącą nierównowagę wynikających z umowy ubezpieczenia praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta. Trudno byłoby znaleźć uzasadnione argumenty z punktu widzenia interesów ubezpieczonego-konsumenta, czyli słabszej strony stosunku ubezpieczeniowego, za przyjęciem pozbawienia go ochrony ubezpieczeniowej, czyli świadczenia drugiej strony umowy, pomimo wykonania własnego świadczenia, tj. opłacenia składki. Wprowadzone uregulowanie kwestii początku biegu okresu ubezpieczenia, które wyróżnia dwa momenty czasowe, ustanawiając zarazem niekorzystne dla ubezpieczonego konsumenta kryterium ich wyboru, uznać należy już samo w sobie za sprzeczne z dobrymi obyczajami, rażąco naruszające jego interesy.

Z tych wszystkich względów, Sąd uznał postanowienie umowne stanowiące podstawę odmowy wypłaty świadczenia ubezpieczeniowego w niniejszej sprawie za niedozwolone postanowienie umowne i w związku z tym nieskuteczne wobec powoda z uwagi na jego abuzywny charakter.

Mając powyższe na uwadze Sąd uwzględnił powództwo w całości. Wysokość żądania pozwu była bezsporna. O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 98§1 i 3 k.p.c.

Pozwany wniósł apelację od powyższego wyroku, zaskarżając go w całości i wnosząc o :

1.  uwzględnienie apelacji i zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości;

2.  zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania wraz z kosztami zastępstwa procesowego z uwzględnieniem kosztów postępowania odwoławczego , według norm przepisanych;

ewentualnie o

3.  uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji wraz z pozostawieniem temu sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za obie instancje.

4.  Zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu , w tym kosztów zastępstwa procesowego , według norm przepisanych , za postępowanie przed sądem odwoławczym.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił:

1. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 385 ¹ § 1 kodeksu cywilnego , poprzez jego zastosowanie i uznanie , iż postanowienie §5 ust. 2 Ogólnych Warunków Dodatkowej Umowy Ubezpieczenia w razie Śmierci albo Niezdolności do Pracy wskutek Wypadku Komunikacyjnego ( (...)) - dalej także „OWU” - stanowi niedozwolone postanowienie umowne a to wobec uznania , iż postanowienie to kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, podczas gdy takie przesłanki nie zaistniały a przedmiotowe postanowienie umowne jest typowym postanowieniem stosowanym przy zawieraniu umów ubezpieczenia określającym jedynie początek biegu ochrony ubezpieczeniowej w sposób uwzględniający stan wynikający z brzmienia przepisów prawa, tj. art. 814 §1 k.c.

2. naruszenie prawa materialnego , tj. art. 65 kc. w zw. z art. 385 ³ pkt 22 k.c., poprzez niewłaściwą wykładnię postanowienia §5 ust. 2 OWU i w konsekwencji poprzez zastosowanie art. 385 ³ pkt 22 k.c. i uznanie, iż postanowienie to jest postanowieniem umownym, które przewiduje obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta, podczas gdy przepis ten nie pozbawia konsumenta świadczenia wzajemnego kontrahenta, a jedynie ustanawia termin , od którego rozpoczyna się ochrona ubezpieczeniowa w ramach umowy zawartej z ubezpieczającym, naruszenie prawa materialnego , tj. art. 814 §1 k.c. poprzez niewłaściwą wykładnię i uznanie, iż przepis ten nie zezwala na wprowadzenie do ogólnych warunków ubezpieczenia postanowień , które przewiduje, iż pomimo zawarcia umowy ubezpieczenia początek odpowiedzialności ubezpieczyciela może rozpocząć się w terminie późniejszym niż następnego dnia po zapłaceniu składki ubezpieczeniowej, podczas gdy przepis ten wyraźnie dopuszcza możliwość „umówienia się inaczej”, tj. wskazania innego terminu rozpoczęcia ochrony ubezpieczeniowej , aniżeli termin wynikający z tego przepisu, tj. następny dzień po zawarciu umowy ubezpieczeniowej , nie wcześniej jednak niż od następnego dnia po opłaceniu składki ubezpieczeniowej lub jej pierwszej raty.

3.naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 233 §1 k.p.c. poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, polegającą na przyjęciu , iż materiał dowodowy zgromadzony w sprawie jest wystarczający do rozstrzygnięcia , podczas gdy dokonane przez Sąd ustalenie, iż postanowienie §5 ust. 2 OWU rażąco narusza interes powoda, nie zostało poparte żadnymi dowodami zgodnie z art. 6 k.c., co spowodowało wadliwe uzasadnienie orzeczenia.

Powód wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył :

Apelacja była zasadna.

Zarówno stan faktyczny, jak i wysokość dochodzonego roszczenia nie były kwestionowane. Istota sporu w niniejszej sprawie sprowadzała się do stwierdzenia, czy w chwili gdy powód uległ wypadkowi komunikacyjnemu, w wyniku którego doznał częściowego paraliżu ciała i niezdolności do pracy, była już zawarta i obowiązywała strony umowa dodatkowa „ Ubezpieczenia w razie śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego.”

Apelujący zarzucił zaskarżonemu wyrokowi naruszenie art. 814 § 1 kc , który to przepis statuuje generalną zasadę określania początku odpowiedzialności ubezpieczyciela. Zgodnie z tą normą prawną , ochrona ubezpieczeniowa zaczyna się od dnia następującego po zawarciu umowy, nie wcześniej jednak niż od dnia następnego po zapłaceniu składki lub jej pierwszej raty. A zatem, zaistnienie odpowiedzialności ubezpieczyciela zależne jest od spełnienia dwóch kumulatywnych przesłanek (zawarcie umowy i zapłata składki), które nie zawsze następują w tym samym czasie. Jeżeli ubezpieczający zapłaci składkę jednocześnie z zawarciem umowy lub też w późniejszym okresie, to odpowiedzialność ubezpieczyciela rozpoczyna się dnia następnego po zapłacie składki. Zawarcie umowy wyznacza bowiem formalny okres odpowiedzialności ubezpieczyciela, natomiast opłacenie składki jest warunkiem rozpoczęcia biegu materialnego okresu ubezpieczenia.

Sytuacja, gdy zapłata składki jest późniejsza niż zawarcie umowy została w powołanym przepisie uregulowana w sposób jednoznaczny. Okoliczności faktyczne sprawy niniejszej były jednak inne.

Powodowało to konieczność rozstrzygnięcia następujących kwestii :

- czy zasadne było twierdzenie powoda , że uiszczenie przez niego składki w dniu 19 kwietnia 2012 r. powodowało równoczesne zawarcie umowy przedmiotowego ubezpieczenia dodatkowego,

- czy w zakresie wymienionej umowy strony wiązały postanowienia Ogólnych Warunków Dodatkowej Umowy ubezpieczenia w razie śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego , w tym - § 5 ust. 1, zgodnie z którym pierwszym dniem ubezpieczenia jest: rocznica ubezpieczenia najbliższa po ofercie albo data wpłaty składki – w zależności od tego, którym z tych dni jest późniejszy.

Dokonana przez Sąd Okręgowy ocena, że powołany wyżej § 5 ust. 1 OWU był nieskuteczny wobec powoda z uwagi na abuzywny charakter, a uiszczenie przez powoda składki spowodowało rozpoczęcie okresu ochrony ubezpieczeniowej w zakresie dodatkowej „ Umowy ubezpieczenia w razie śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego” , nie była słuszna.

Wbrew twierdzeniom powoda, z przedstawionej mu oferty rocznicowej nie wynikało, że zapłacenie do dnia 28 kwietnia 2012 r. składki w zwiększonej kwocie, zgodnie ze wskazanym „ wariantem specjalnym” (uwzględniającym przedmiotową umowę dodatkową) spowoduje zawarcie nowej umowy. Przeciwnie, jednoznacznie wskazano tam , że pierwszym dniem okresu ubezpieczenia dla każdej dodatkowej umowy ubezpieczenia będzie 28 kwietnia 2012 r. (oferta-k.17). Fragment pisma przewodniego oferty z 15 marca 2012 r., na który powołuje się powód dotyczył tego, że dokonanie do 28 kwietnia 2012 r. zapłaty wyższej składki stanowić będzie spełnienie formalności potrzebnych do potwierdzenia wyboru „ Wariantu specjalnego”. Nie ma podstaw, by uznać to za oświadczenie , że z chwilą uiszczenia składki zawarta zostanie nowa umowa, tym bardziej , iż w załączonej do pisma ofercie jako początek ochrony ubezpieczeniowej został jednoznacznie wskazany dzień 28 kwietnia 2012 r.

Powód związany był z pozwanym umową ubezpieczenia od 2008 r. Był świadomy, kiedy upływa kolejna rocznica umowy oraz tego, że właśnie w związku z upływem kolejnego roku przedstawiona mu została propozycja poszerzenia zakresu ochrony. Określenie w ofercie początku obowiązywania nowej umowy, mającej większy zakres przedmiotowy , na początek kolejnego roku obowiązywania umowy podstawowej było rutynowe i zgodne z powszechną praktyką ubezpieczeniową.

Uregulowaniom art.814 § 1 kc nie nadano charakteru bezwzględnie obowiązującego, strony umowy mogą zatem w sposób odmienny ustalić początek i koniec okresu odpowiedzialności ubezpieczyciela. Pozwany powoływał się na umowną modyfikację tej kwestii zawartą w § 5 ust. 1 „ Ogólnych Warunków Dodatkowej Umowy ubezpieczenia w razie śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego”. Powód zaprzeczał jednak, aby te Ogólne Warunki otrzymał. Równocześnie, jak wskazano wyżej, z treści oferty z dnia 15 marca 2012 r., którą powód zaakceptował płacąc wskazaną tam kwotę składki we wskazanym tam terminie, wynikało jednoznacznie, że nowa zawierana przez strony umowa obowiązywać będzie od 28 kwietnia 2012 r. Przyjąć zatem należy , że treść przyjętej przez powoda przedmiotowej oferty zawierała wiążące strony, umowne uregulowanie przedmiotowej kwestii . Nie było ono sprzeczne z unormowaniem art. 814 § 1 kc.

Zdarza się, że strony ustalają w umowie , iż odpowiedzialność ubezpieczyciela obejmować będzie okres przed zawarciem umowy ubezpieczenia i zapłatą składki. Sytuacja taka musi jednak wynikać z wyraźnego postanowienia umowy, co w tym przypadku nie miało miejsca.

Słuszny był zarzut apelującego pozwanego dotyczący niewłaściwej wykładni i zastosowania art.385 ¹ § 1 kc , art.385 ³ pkt.22 kc . Sąd Apelacyjny nie podziela oceny Sądu Okręgowego , że przedmiotowe postanowienie § 5 ust. 1 „ Ogólnych Warunków Dodatkowej Umowy ubezpieczenia w razie śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego” stanowi niedozwolone postanowienie umowne , gdyż przewiduje obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta.

W praktyce spotykane są różne warianty umownej regulacji kwestii początku obowiązywania ochrony ubezpieczeniowej, np. odpowiedzialność ubezpieczyciela rozpoczyna się od chwili oznaczonej w umowie ubezpieczenia (np. od dnia następnego po zawarciu umowy), ale termin do zapłaty składki ulega odroczeniu, rozpoczyna się w chwili zawarcia umowy ubezpieczenia i opłacenia składki, rozpoczyna się później niż od dnia następnego po zapłaceniu składki - mimo zapłacenia składki przy zawarciu umowy. Bywa , że strony wskazują późniejszy początek okresu ubezpieczenia w umowie ubezpieczenia lub odpowiedzialność ubezpieczyciela rozpoczyna się od dnia wskazanego w umowie ubezpieczenia, późniejszego niż dzień następny po zawarciu umowy, a jednocześnie składka ma dopiero zostać opłacona. Możliwa jest w takim przypadku sytuacja, w której składka zostaje opłacona zarówno przed rozpoczęciem udzielania ochrony, jak i po jej rozpoczęciu.

Generalnie owe umowne uregulowania dotyczą odroczenia lub przyspieszenia początku ochrony ubezpieczeniowej tylko w odniesieniu do terminu zapłaty składki - w sytuacji, gdy nastąpił już pierwszy element nawiązania ubezpieczeniowego stosunku prawnego, czyli zawarcie umowy ubezpieczenia.

W tym kontekście, uregulowanie § 5 ust.1 przedmiotowych OWU nie odbiega od ogólnie stosowanej i aprobowanej w doktrynie i orzecznictwie reguły , że ochrona ubezpieczeniowa tylko w wyjątkowych, dokładnie przewidzianych w umowie przypadkach może poprzedzać zawarcie umowy ubezpieczenia , co do zasady zaś dla jej powstania konieczne jest zawarcie umowy ; równoczesna zapłata składki nie jest natomiast warunkiem sine qua non. To samo wynika z unormowania art. 814 § 1-3 kc , które dotyczy zróżnicowanych sytuacji , gdy odpowiedzialność ubezpieczającego ma miejsce mimo niezapłacenia składki, nie przewiduje natomiast sytuacji, by ochrona ubezpieczeniowa powstała przed zawarciem umowy, wyłącznie na skutek uiszczenia składki.

Trudno zatem uznać , aby wymieniony zapis OWU kształtował prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art.385 ¹ § 1 kc).

Przypisanie przez Sąd I instancji postanowieniu § 5 ust.1 „ Ogólnych Warunków Dodatkowej Umowy ubezpieczenia w razie śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego” cech z pkt. 22 art. art.385 ³ kc było niezasadne. Treść przedmiotowego postanowienia nie odpowiada bowiem dyspozycji tego przepisu. Wskazać też należy, że sporne postanowienie OWU nie odbiega w swej istocie od sensu regulacji art. 814 § 1 kc ; w obu przypadkach okres ubezpieczenia zaczyna się po dacie zrealizowania tej z dwóch przesłanek (zawarcie umowy lub zapłata składki) która spełniona zostanie później.

Wobec powyższego , skoro wyprowadzona z niewadliwie ustalonego stanu faktycznego ocena prawna dokonana przez Sąd I instancji nie zasługiwała na podzielenie , a zarzuty apelacji okazały się trafne , zaskarżony wyrok należało zmienić przez oddalenie powództwa. Powód doznał bowiem wypadku zanim został objęty ochroną ubezpieczeniową w zakresie dodatkowej „ Umowy ubezpieczenia w razie śmierci albo niezdolności do pracy wskutek wypadku komunikacyjnego”, która to umowa zaczęła obowiązywać od 28 kwietnia 2012 r. (art.805 § 1 kc).

Orzeczono zatem jak w sentencji , na mocy art. 386 § 1 kpc . O kosztach postępowania przed sadami obu instancji rozstrzygnięto na zasadzie art. 102 kpc